Ramón Chao: rebelde con causa

París, ano 1960. Buscaban un locutor que soubese portugués, español e música e alí estaba el. Presentouse á oferta de traballo de Radio France Internationale “porque tocaba ben o piano e falaba galego”, segundo confesa. E o rapaz que ía para concertista de éxito converteuse así en xornalista. Esta é a historia de Ramón Chao Rego e do seu reencontro con Vilalba, a súa vila natal. O regreso do fillo pródigo. Como intelectual prolífico e reivindicativo, dende o seu posto na radio pública francesa espallou a cultura latina con extraordinaria eficacia.

Na Europa de posguerra houbo pouca xente cos accesos directos que tivo Ramón á intelligentsia de América Latina e tamén do exilio español. Pablo Neruda, Juan Carlos Onetti, Miguel Ángel Asturias, Nicolás Guillén, Alejo Carpentier, García Márquez, Cortázar –e moitos outros autores– foron para Chao a lección aprendida de cada día. Xenio e figura, un home irrepetible.

Palabra de Ramón Chao

Nun día de sol primaveral do ano 2011, Ramón Chao ficou emocionado na Praza do Castelo de Vilalba. Varios amigos, encabezados por Bernardo García Cendán –que compartira con el ledicias e tristuras, infancia e madureza, na súa vila e tamén en París– agardabámolo ao pé da Pradia, árbore centenaria e testigo impasíbel dunha morea de escenas cotiás da intrahistoria local.

O encontro pechouse cunha longa e sentida aperta. Deseguido, Bernardo e os alí concentrados acompañamos a Chao nun percorrido pola “carretera”, como denominaban antes á arteria comercial de Vilalba, onde tivo oportunidade de saudar a moitos veciños: o Chavito dos Marios, as Anduriñas, os da xoiería Rivera, a familia Roca, os da ferraxería Puentes e a froitería Inés, o Xamebou, os do Alcázar, os de calzados Prieto… Preguntou por don Agustín, o oculista, por Chencha, a boticaria, e polo hotel Chao, a casa que o vira nacer en 1935 e que non atopou por ningures. No seu lugar, erixíase un edificio mastodóntico de vivendas, que rachaba coa harmonía urbanística de mediados do século XX que gardaba Ramón na retina. Unha secuencia de imaxes coas que moitas noites espertaba de súpeto, soñando coa súa infancia e coa calor do seu lar, que tivo que abandonar -sendo aínda un raparigo- para converterse nunha promesa do piano, un neno prodixio, ao xeito de Pepito Arriola ou Arturito Pomar.

E todo pola obsesión do pater familias, con quen axustaría contas coa publicación en 1983 de O lago de Como, a súa primeira novela e a causa principal dos malentendidos que xurdiron en Vilalba. Aquela situación provocou que o autor decidise pasar ao anonimato e regresara á súa vila de cando en vez, pero de incógnito. Como o día no que apareceu cun orixinal disfrace, presentándose como un afamado pianista romanés, coa intención de pasar desapercibido. “Só me recoñeceu o can da familia, mentres estaba tomando un café na terraza do bar Fornos”, diría tempo despois.

Por fin, aquela tarde do 15 abril de 2011 produciuse o agardado reencontro de Ramón Chao con Vilalba, tras cáseque tres décadas de distanciamento mutuo. Aínda que dicilo así non sería de xustiza, pois Vilalba estivo –e segue a estar- moi presente na obra deste autor prolífico, rebelde e reivindicativo, exiliado en París desde 1955.

Quedou moi claro ese día nas palabras do protagonista: “A pesar da distancia, eu nunca me fun”. E así é, porque a capital chairega aparece unha e outra vez na súa obra literaria, como veremos a continuación. Nun acto emotivo e masivo, recibiu unha agarimosa acollida por parte do público que se deu cita na Casa da Cultura aquel serán. Chegou para desfacer o tremendo lío xerado coa publicación de O lago de Como, a novela que o afastou de Vilalba durante lustros. Abofé que conseguiu o seu obxectivo.

Aplausos e máis aplausos. Nese ambiente, os asistentes pedironlle a Ramón dúas cousas: que trouxera a Vilalba aos seus fillos Manu e Antoine, e que voltara tamén á capital chairega co seu inseparable Ignacio Ramonet, outro mestre do xornalismo e icono do movemento antiglobalización.

Este último visitou Vilalba por vez primeira en novembro de 2011, onde pronunciou a conferencia “A explosión do xornalismo”, título do seu libro homónimo, ante unha numerosa audiencia. Foi outra xornada entrañable. Chao e Ramonet camiñaran previamente pola vila e, antes de dirixirse ao Centro Cultural e Recreativo –onde tiña lugar o evento- fixeron unha parada fronte á sede da Fundación Manuel Fraga. Ramón comentaba nese intre que algún día gustaríalle ser nomeado “Fillo Predilecto de Vilalba”. E Ignacio, ollando cara a placa colocada na fachada do edificio, tumbou de súpeto as aspiracións do seu amigo: “Sinto dicirche, Ramón, que non poderás ser fillo predilecto da túa vila; porque nesta inscrición pon que Manuel Fraga ten a consideración deOFillo Predilectode Vilalba (con artigo determinado), co cal xa non pode haber outro”. Ao que Chao, inxenioso coma sempre, respostou: “Xa non me interesa, prefiro ser Fillo Pródigo”. Agora está a piques de publicar a súa última novela, con carácter autobiográfico, baixo ese mesmo título.

Pola súa banda, Manu veu a Vilalba ao ano seguinte, no mes de maio. Aproveitando a súa presenza no Festival Reperkusión, en Bemposta, sorprendeu ao seu pai en Ourense e díxolle: “Facemos esa excursión a Vilalba que temos pendente?”. Atopámonos no xardín de Casa Anduriña, nun encontro de amigos. Percorrimos as rúas da vila e visitamos a Bernardo, que xa estaba moi maliño. Despedímonos del. Ese día Manu ía coa idea de tocar a guitarra e cantarlle ao amigo do seu pai e ao final deixouna no chan.

Manu seguiu coa xira “La Ventura 2012” e Ramón visitou de novo Compostela, onde o agardaba o seu irmán Pepe. Esa noite soñou que seguía en Vilalba, sentado fronte aos magnolios que tiñan na casa mentres falaba coa súa nai. Mais esa é outra historia, que el mesmo contará en O Fillo Pródigo, un libro de vivencias. Á mañá seguinte decidiu que voltaría a Vilalba cada ano a finais do mes de agosto, co gallo das festas de San Ramón. E así foi. Palabra de Chao. O 28 de agosto de 2015 dedicámoslle unha escultura no Hectómetro Literario, formando parte –xa para sempre- da contorna máxica do Paseo dos Soños.

Nesa ocasión dixo que regresaría para ensinarlle á súa familia o piano de pedra (obra de Valdi), onde hai uns días interpretou a peza de Gallas que deu título á polémica novela. Na última fin de semana do pasado mes de maio, Ramón estivo unha vez máis cos seus amigos e veciños acompañado da súa dona Felisa Ortega (algún día traducirei ao galego o conto de Eduardo Galeano, prométocho), o seu “compañeiro de fatigas” Ignacio Ramonet, o seu fillo Antoine (quen levaba anos sen vir por Vilalba, dende a adolescencia) e os seus netos Merlin e Margarita.

Vilalba na obra de Chao. A capital da Terra Chá sempre estivo presente na obra de Ramón Chao. Identificada como Reigada en O lago de Como (1983), segue a aparecer en libros posteriores: Un tren de xeo e lume. Mano Negra en Colombia (1994); Un posible Onetti (1994); Prisciliano de Compostela (1999); A paixón de Carolina Otero (2001) e Porque Cuba eres tú (2005), entre outros.

As referencias a Vilalba son constantes: lugares, vivencias e persoas, fundamentalmente do eido familiar, e de xeito especial a figura do pai. Como recoñeceu nunha entrevista en 2010: “Estaba tiranizado por el e sabía que non tiña máis solución que seguir coa música para marchar do pobo. E así foi. O meu pai traballou a miña carreira con xamóns, lacóns e outras viandas que mandaba a Madrid para conseguir enchufes. E eu enganábao. El cría firmemente no que estaba creando”.

No libro dedicado á viaxe colombiana de Mano Negra, a banda dos seus fillos Manu e Antoine, fai referencia á súa avoa Lola, “que marchara cara Cuba, fuxindo do seu home zarrapalleiro e borrachón. Púxose de criada na casa de Mario García Kholy e liouse con el”. Tratábase do xefe de policía que chegou a ser ministro dúas veces con Tomás Estrada Palma -o primeiro presidente da illa caribeña- e logo embaixador en España.

A súa avoa reaparece en Porque Cuba eres tú, unha mistura de crónica histórica e ficción, que narra a viaxe de Lola a La Habana dende a parroquia vilalbesa de Lanzós. Inicialmente Ramón pensara no título Tú, como a coñecida habanera de Eduardo Sánchez de Fuentes, cuxa letra tivo varias versións; unha delas, asinada con pseudónimo, era precisamente de García Kohly. “En realidade ese home foi o meu avó, segundo me contou un veciño de Vilalba que tamén estivera en Cuba. Na miña casa non se podía falar do tema, pero unha vez fixen unha proba; conseguín unha foto súa e amoseilla á miña nai, preguntándolle quen era aquel señor. Ela respostoume que era o meu pai, e eu díxenlle que era o meu avó, xa que o parecido físico era tremendo”, lembraría Ramón anos despois.

En Un posible Onetti, Ramón respira “o cheiro da miña Reigada perdida”, cando visita ao escritor uruguaio na súa casa da Avenida de América, en Madrid; alí é recibido por Dolly, a leal compañeira que fai posíbel que Chao incorpore, misture e confunda -ao longo dunha entrevista de varias xornadas- parágrafos dos contos e novelas de Juan Carlos Onetti con diálogos literarios. Cando este confesa que non teme á morte, xa que ten a certeza de que os seus personaxes o acompañarán ao chegar ese intre, Ramón afirma categórico: “Juan, eu vouno facer mellor ca ti. Levareinos postos” (fala das tatuaxes que faría despois, unha por cada libro publicado).

Outra vez Vilalba, en pleno camiño de Prisciliano, cando Mario Luis (como se autoidentifica Chao en toda a súa obra) entrevista a Gonzalo Torrente Ballester en Madrid para o xornal Le Monde. E dille ao escritor ferrolán: “A comezos dos anos cincuenta adoitaban ir Cunqueiro e vostede á feira dos capóns de Reigada e hospedábanse no hotel do meu pai, que era o único decente que había no pobo. Por suposto que me refiro ao hotel e mesmo esaxero. Eu era un cativiño e vostedes célebres. Impresionábanme moito”.

Vilalba aparece de novo na novela A paixón de Carolina Otero, na pasaxe na que o autor describe ao Panqué, “un cacique da vila que non variaba nunca, nin de neno nin de maior, a súa merenda de pan con queixo” (de San Simón). E sobre o mesmo personaxe engade que era “extravagante e parviolo” e “un día caeu a súa muller do Fiat Topolino entre Lugo e Vilalba, unha hora de traxecto: el esbardallando e a outra berrando na beira da estrada”.

Ramón Chao ten agora un piano de pedra no Paseo dos Soños. Un piano que quixo ensinarlle aos seus netos. E quédanlle aínda moitas cousas por facer. “Escribir unhas novelas sobre o papel da Terra Chá na forma de ser do galego, chegar a ter a graza de Cunqueiro e dar a coñecer en Galicia a figura de Prisciliano. É moi importante que teñamos una referencia moral dun galego histórico, e non de alguén que endexamais pisou a terra de Hispania e non se distinguiu en nada”, manifesta enérxico desde o seu retiro en Sèvres.

Por iso, Ramón promove agora, coa axuda de Ignacio Ramonet e outros galegos (e tamén estranxeiros convencidos, como Jean-Claude Carrière e Jacek Wozniak) a reivindicación da memoria de Prisciliano a través dunha iniciativa cultural de proxección internacional: os Amigos de Prisciliano. O mártir de Tréveris aparece representado nunha figura de terracota, obra do escultor mallorquín Eduardo Servera, e pódese contemplar actualmente no Mesón de Lázaro, en Compostela, onde celebran cada ano as Noite(s) Xove(s). Este foro de reunión está dirixido a todos aqueles que, como el, respectamos ás mulleres, á natureza, e descreemos do Matamouros, Mataindios e Matarroxos de “Santiago y embiste España”, que é o significado real de “cierra”.

Sería un bo agasallo para o vindeiro San Ramón que este chairego universal, distinguido Cabaleiro das Artes e das Letras de Francia polo Goberno de François Mitterrand, fose nomeado Fillo Predilecto de Vilalba, a súa vila natal, que sempre leva no corazón.