Arte diaria

a xornaLista María Almodóvar recreábase hai uns meses en EL CORREO GALLEGO coa idea de que o xornalismo poida ser un xénero literario. Porque as aparencias enganan. Lope de Vega, por exemplo, escribía uns versos complicadísimos, cargados de personaxes mitolóxicos, pensando quizais en que aí adquiría a chave da inmortalidade poética. Ao mesmo tempo divertíase facendo sinxelos e adorábeis versos de pastores que hoxe nos engaiolan, mentres que os outros nos resultan insufríbeis.

As persoas instruídas son conscientes de que alcanzar o sinxelo co complexo é moi difícil. As boas sínteses requiren dunha orde mental elaborada previamente, ademais deben cristalizar en obra, e non sempre o fan. Cómpre un traballo perseverante na escrita e na arte que sexa, sen o cal moi poucas obras acadan altura. Quizais debamos exceptuar unha parte das grandes conmocións poéticas.

Ese sinxelo destilado final incorpora ademais mensaxes sutís, que se pousan nas sonoridades, agroman no entreliñado do texto, esvaécense por dentro da mensaxe. Para chegar aí precísase algo de mundo, ou bastante mundo dependendo da temática, un correcto fondo de armario formado por lecturas substanciosas e múltiples olladas, sexa para o cinema, para a pintura ou para o que sexa. E ter certa graza, don, estar minimamente tocado por ela, sen a cal non hai nada que facer. As virtudes do xornalista son pois semellantes ás de calquera outro creador.

Ese xeito de escribir, nos xornais e revistas, cos seus estilos, ten peso na arte literaria actual, porque seguramente sexan os escritos que máis se len; por esa razón tamén é importante.

Pero a maior parte da creación xornalística é pura comunicación, alegarán moitos, sen rastro de consecuencias estéticas. Estamos de acordo. Acontece o mesmo coa arquitectura: a maioría dos edificios non pasan de ser vulgares construcións. Só se recibe con admiración lectora o texto alto, igual que só o edificio orixinal destaca entre a vulgaridade da maioría das rúas.

Debátese sobre a limitación do espazo, considerándoa unha restrición que impide activar toda a potencia creativa. Mais a pericia para embuchar un escrito en mil signos, por exemplo, ten pouco que ver cunha pobreza argumental e estética imposta pola medida e moito co dominio do argumento e da palabra, sen máis, como acontece coas sílabas e os versos na poesía, naturalmente medidos.

A limitación do tempo, a imposibilidade de repousar o escrito, traballar co prazo inapelábel, o apuro agoniante, relaciónase cada vez menos con amaños provisorios e incompletos, con castracións insalvábeis para o resultado final; ao contrario, a tensión das noticias, que cómpre interpretar de inmediato, sen perda de tempo, débense apreciar como valor esencial, estímulo creativo, poderosa xénese estética. Esa materia prima, obtida necesariamente así, é un factor extraordinario e especialísimo do xornalismo, do que non dispoñen as demais formas de literatura.

Até aquí parece despexado o camiño, pero o asunto no que vostedes están a pensar é o da perdurabilidade, o efémero da composición de prensa, que é a nai do año de todo isto. A finitude da súa función fai que se esvaeza de contado a posibilidade de contemplación. Pasa o día e pasou a romaría, No entanto unha novela dura e dura. Ao non haber xa función, a forma deixa de ter sentido, porque está xerarquicamente sometida á primeira.

É verdade, iso é así, e neste aspecto distánciase moito das artes maiores. Ten máis semellanza coa artesanía, cuxo principio é o da utilidade do obxecto e a consecuente subordinación da forma á función, constrinxindo desa maneira os seus vos artísticos. Igual que o deseño. Pero iso tamén lle acontece á arquitectura sendo unha arte maior.

O que cuestiona a validez das pezas xornalísticas como literatura maior é que non permanecen no tempo, que son fugaces. Non son inmortais, como se supón que lles pasa aos grandes poemas, aos grandes óleos.

Unha obra tórnase clásica porque trata temas imperecedoiros, os eternos do ser humano, o amor, o misterio da vida, o odio, a marabilla do nacemento, a envexa, a morte, Deus, e tórnase clásica tamén porque a mestría do autor fai que sexa excepcional, única e irrepetíbel. Tamén porque o formato está canonizado, é dicir, porque durante séculos certas institucións e autoridades respectadas por todos, consideraron que a forma da novela ou a do soneto, por exemplo, son superiores a outras formas de escribir.

Pero nada indica que novas expresións, novas formas, novos xéneros, non poidan incorporarse ao tal canon: aí está a novela negra, cuxos primeiros detectives case poderían vivir aínda. Nada indica tampouco que algunhas das vellas formas non poidan ficar igualmente destronadas. Así de efémera é a gloria do mundo. Ao cabo movémonos sempre en prazos curtos. Os grandes clásicos teñen un par de milenios e só algúns chegan a catro, pouco máis que un salaio. Calquera persoa sensata sabe que a inmortalidade non se produce en nada. Todo pasa, sentenciou Heráclito.

Dicir que algo humano é inmortal, ou perpetuo, ten como función primeira, antes que ningunha outra, a de escorrentar a propia morte e de paso a da humanidade. Construír a ilusión de perpetuidade é imprescindíbel para vivir. A idea de inmortalidade artística quizás se teña inventado no Renacemento, cando unha parte dos artesáns pasaron a ser artistas, a ser depositarios individuais do xenio, que antes era anónimo, e comezaron a asinar as obras, substituíndo parcialmente a Deus na terra. Ou quizás fose cousa romántica, cando a colectividade, a alma do pobo auscultada no seu pasado creativo, infinitamente superior ao de todos os xenios xuntos, se converteu en depositaria da perfección. Pero talvez fose xa nos tempos antigos. En calquera caso, todo é curto e pequeno comparado coa inimaxinábel eternidade.

O gusto do lector común, comprador de libros, establece arestora a xerarquía, dita as diferenzas e establece a prosa novelada como a raíña da literatura. Un trono de vendas e lecturas consonte ao noso tipo de sociedade se pensamos na superioridade da poesía, a maior aproximación literaria á divindade. A indiferenza popular polos poetas ten medio século.

Acabo de ler “Cadernos de Hiroshima” de Kenzaburo Oé, unha sucesión de reportaxes, unha recompilación de crónicas de periódico, ou de revista, sobre a traxedia da bomba atómica. A clasificación literaria parece ficar curta, non adaptarse moi ben. Oé literato, premio Nobel. E estou lendo agora “Hiroshima” de John Hersey, unha longa reportaxe, ou unha crónica sobre o mesmo tema, descritiva, precisa, exacta, unha soa fotografía de inmensas proporcións, cun estilo contido e envolvente.

Ese acontecemento non pasará de moda e calquera das dúas obras seguen a ser literatura hoxe por esa mesma causa, porque o tema non se esgotou nin se esgotará. Esas obras non pereceron nin o farán quizás nunca, porque o tema é universal e porque están magnificamente escritas. Nunca mentres o ser humano sexa capaz de subsistir.

Pero a tensión, o presente aquel de cando Hersey, ou Oé remataban cada texto e o entregaban e se publicaba e se lía naquela precisa rede de conflito e sufrimentos non existe xa, e a obra, as obras, teñen outro carácter, quizás xa non xornalístico, posúen outra pátina, diferente e non menor sen dúbida, pero sen a chispa de vida antes referida. Se de chispa de vida se pode falar en semellante apocalipse.

A extraordinaria Meryl Streep interpreta á propietaria do Washington Post nun filme que se titula precisamente “The Post”. “O xornalismo é o borrador da Historia” remata por dicir.