Blancoamoribundia

Eduardo Blanco Amor, un dos escritores imprescindibles en lingua galega, regresou con gran enerxía nestes días de A esmorga. A esmorga revitalizouse, e, con ela, todos nós. A recente versión fílmica desta obra mestra da nosa literatura recolleu críticas positivas e, sobre todo, eloxios por todas partes. E non é para menos. Pero o acontecemento cinematográfico, con ser moi salientable, non debe imporse sobre a figura do propio escritor, tan aclamado polos especialistas como ignorado, en non poucas ocasións, polo seu propio pobo. A estas alturas, a indiferenza que reciben os artistas, máis aló das estatuas que poboan parques e xardíns, non debería estrañarnos. Seguimos sen recoñecer o manancial da verdadeira enerxía que alimenta aos pobos. O pragmatismo economicista está a deixarnos sen alma. E probablemente, tamén sen diñeiro.

Con motivo da celebración, que aínda dura, ao redor de A esmorga, e en recordo do trinta e cinco anos da morte de Blanco Amor, María Xosé Queizán vén de publicar en Editorial Galaxia (a casa editorial de Blanco Amor, como ela mesma di) unha novela curta que talvez non sexa unha novela, senón un conxunto de fermosas revelacións, con Chile ao fondo. Chile foi tamén un dos grandes motivos literarios de Blanco Amor, onde chega en 1949 e onde escribe Chile a la vista. María Xosé Queizán ten todo isto moi presente no excelente libro ao que nos referimos. É difícil construír unha obra máis elegante e oportuna que esta de Queizán, quen, por outra banda, acumula unha larguísima tradición con escritora e celebradora extraordinaria do idioma. A súa obra anterior, Meu pai vaite matar (2011) xa presentaba esa influencia chilena que parece fonda, e que nesta nova novela, A boneca de Blanco Amor, ponse de manifesto con gran liberdade e gran sentido metaliterario. É, en gran medida, unha novela sobre a literatura, é un texto no que a realidade e a literatura van da man, construíndo unha soa e poderosa identidade. A boneca de Blanco Amor, como produción literaria, ten, desde logo, as súas peculiaridades. Resulta obvio que non nos atopamos ante unha narración ao uso, senón, en gran media, ante unha homenaxe ao autor ourensán no que se homenaxea á vez ao Chile de Punta Arenas, omphalos vital do que todo nace aquí. Unha novela de emigración, de ida e volta, de contacto transatlántico, que explica a propia esencia da identidade de Galicia, que non pode entenderse sen as dúas beiras, sen as atmosferas de Latinoamérica e a intrahistoria do noso particular útero vexetal. María Xosé Queizán une os lazos virtuais sobre a masa escura do océano, atopa luces onde outros quizais non logran atravesar as néboas. E atopa vínculos máxicos que explican a nosa literatura, o noso propio ser, a historia da nosa frustración e ao tempo, describen a epopea connatural ao ser galego, que consiste en viaxar polo mundo e, se hai sorte, regresar ao pequeno lugar da infancia, porque a infancia é a patria verdadeira.

Non parece con todo María Xosé Queizán moi conforme co recibimento ao gran escritor: "fun testemuña de que foi maltratado públicamente", di. Moito menos conforme parece coas circunstancias que rodearon a súa morte e que forman parte do contido final do libro. "A súa morte correspóndese coa incomunicación que tivera en vida. Morreu só nun taxi, camiño dunha clínica" (145), di a autora. Á vez que Queizán celebra este regreso cheo de vitalidade de A Esmorga, e o regreso á figura de Blanco Amor, entoa tamén con amargura unha Blancoamoribundia, como seguramente diría Ramón Gómez de la Serna, polos anos en que foi esmorecéndose a súa luz, a súa cor incomparable, atacado polas opacidades da madurez e o silencio dun tempo incapaz de ver a súa grandeza. Queizán, que coñecera a Blanco Amor tras o seu regreso, é quen de alzarse aquí contra ese silencio, contra esa inacción. Xa morto, naquel hospital de Vigo ao que ela acode de mañá tras unha chamada telefónica con Maximino Keyzán, Daniel Heras e Itos Domínguez, ela vai falar metaforicamente co autor, para recriminarlle que non colocase a súa homosexualidade por diante na vida, aínda que si no espírito da súa obra. "Reprocheille a covardía no recoñecemento da súa sexualidade (145)", escribe. E dime, "non foi quen de revelalo de maneira pública ás súas amizades, e niso fallou. O curioso é que era moi explícito en certas circunstancias, mesmo Lorca pensaba que era as veces un pouco excesivo..."

E esta, a imaxe de Blanco Amor morto, é unha das escenas finais do libro, unha escena que se corresponde exactamente coa atmosfera dunha narración que vai ao través da historia, desde Magalhanes, até os nosos días, sen deixar de ter nunca como referencia esa travesía humana de Blanco Amor por Chile e o regreso sombrío, a morte triste, o adeus do xenio, talvez incapaz en tempos difíciles ("humillado pola noxenta normalidade dunha sociedade hipócrita", 146) de recoñecer a súa personalidade verdadeira, por outra banda ben coñecida, como quizais lle sucedeu a Henry James, e a tantos outros.

Falo con María Xosé Queizán sobre todas estas cousas, e lémbrolle as súa desconformidade con algunhas cousas do noso pasado literario (coñecidos son os seus traballos sobre a literatura patriarcal en Galicia), como a súa crítica de Eduardo Pondal. Volve aquí a ese asunto, pois un dos protagonistas, Aurelio de Andrada, "un señorito ourensán", fidalgo que prende a mecha da emigración e que nos leva a coñecer a outros emigrantes que triunfan cos seus negocios na punta do sur de Chile, vai seguir a pegada de Aurelio Aguirre, o poeta compostelán, o poeta inesquecible do Banquete de Conxo, do quen o seu talante persoal e literario contrapón Queizán, de inmediato, a Eduardo Pondal. Pero esta é xa outra historia, aínda que tamén aparece nesta. (Cómpre lembrar aquí a fermosa colleita de máis de oitenta poemas inéditos de Aguirre, que publicou Alvarellos baixo o título Recuerdos de agosto).

Da miña longa conversación con María Xosé Queizán nestes días pasados, queda, desde logo, ese relato dos últimos días de Blanco Amor, que se foi sen chegar a executar na súa vida cotiá a rebelión extraordinaria da súa prosa. En A boneca de Blanco Amor, Queizán expón con claridade a impresión daquela noite, a noite da morte do autor: "Por que o fixeches, preguntaba eu indignada, aflixida ante un cadáver sen pranto, un pobre defunto gris, o grande escritor tirado no gris cemento" (146). Pero iso non debe escurecer un chisco a súa grandeza literaria e a mestría de A esmorga que se celebra en A boneca de Blanco Amor, e, por suposto, na máis que notable versión fílmica que se estreou hai unhas poucas semanas. Estamos ante "un vento chileno que se confundiu cos bafos das Burgas", escribe Queizán. "O que pasa é que eu tiña que falar de Punta Arenas, dese lugar no que estivo tamén Blanco Amor: o lugar no que eu atopei a boneca", dime."

EL LIBRO DE LA SEMANA

A vontade de homenaxe e celebración de Blanco Amor está presente en todo este libro. A boneca de Blanco Amor pretende iso, precisamente no 35 aniversario do pasamento do autor ourensán. Pero, naturalmente, hai moito máis. E no só a mirada crítica de Queizán pola ocultación pública dunha homosexualidade, que, en troques, está moi presente na súa obra. Chile é o punto no que Galicia, Blanco Amor e a propia autora atopan unha mirada tan afastada como reveladora. É un libro de revelacións, de paisaxes, un libro que percorre eidos cheos de memoria. Chile está á vista desde a primeira páxina, e as capas da historia vanse acumulando sobre o ceo de Punta Arenas.

Todo empeza con Magalhaes, o primeiro que chega alí, e desde alí ábrese o camiño cara ao Océano Pacífico. Non volveu, porque apenas regresaron uns poucos, pero uno dos que si chegaron de volta, Pigafetta, vai relatar todo isto. Así que o meu libro comeza cun libro e segue con outro, co A orixe das especies, con Darwin, que descobre naquelas terras un mundo novo, no que habitan animais sorprendentes, dos que non tiña noticia". María Xosé Queizán prepáranos así para o que suporá o desembarco dos galegos na rexión, e para o que será despois a chegada de Blanco Amor e a escritura de Chile a la vista. Desta forma sabemos que todo está unido, e que a historia nos ofrece relacións inesperadas. Asistimos aquí á construción de Punta Arenas ao longo do tempo, como lugar que, finalmente, verá o seu destino unido a Galicia e a un dos seus escritores máis extraordinarios. Claro que temos aquí un Blanco Amor crepuscular, un Eduardo Blanco Amor na despedida, o que atisbamos nas últimas páxinas.

As mulleres, como adoita suceder na literatura de Queizán, alcanzan aquí unha importancia extraordinaria. Aparecen mulleres moi diferentes, unha delas (aquela a a que quere representar a boneca) non se deixa levar facilmente pola paixón amorosa, e valora fundamentalmente os negocios e o progreso. Pero hai outras que nada teñen que ver con ela. "Son mulleres excepcionais, no sentido de que non son normais", aclárame Queizán. Hei aquí unha novela na que agroma a paixón pola paisaxe e polos fíos que unen instantes luminosos da memoria. Unha mirada novidosa, diferente, aos poderosos tecidos interiores de A esmorga.