"É esencial para min escribir: Morrerei cos zocos postos"

Xosé Neiras Vilas (Gres, Vila de Cruces, 1928), habita a carón do Ulla, desde que regresou de Cuba no ano 1992. Na mesma casa onde se criou de rapaz, pegada á biblioteca da Fundación que leva seu nome. Escritor, poeta, ensaísta e xornalista, a súa ópera prima, Memorias dun neno labrego (Galaxia, 1961), ten xa 54 anos e continúa a ser unha referencia universal da literatura galega. Neira Vilas está considerado o narrador que mellor expresa a dureza da vida labrega e o sentimento de desarraigo do emigrante galego. Emigrado desde mozo a Arxentina e logo a Cuba, as súas vivencias da nenez e adolescencia constitúen a base narrativa da triloxía O ciclo do neno, integrada por Memorias dun neno labrego, Carta a Lelo (1971) e Aqueles anos de Moncho (1977). Ben recentemente, os nenos galegos son os destinatarios dunha serie de poemas, musicalizados e publicados en formato de libro CD. Xosé Neira chegou ao porto de Bos Aires o 10 de febreiro de 1949, no vapor Cabo de Buena Esperanza, procedente de Cádiz e non de Vigo como cabería supoñer. Alí esperábao Gumersindo Neira, curmán de seu pai. O seu primeiro traballo foi nun almacén de tecidos e nada máis entrar nel aplicouse en aprender os nomes e texturas de cada pano.

Desde que recibiu a primeira soldada, e logo de facerlle a correspondente remesa bancaria aos pais, parte do pouco diñeiro que lle quedaba empregábao en comprar libros nos postos de detrás do antigo Cabildo. Cada vez que visitaba aos libreiros volvía para casa cunha brazada de libros. Foi alí onde atopou restos das coleccións que editaran Luis Seoane e Arturo Cuadrado uns anos antes cos selos de Emecé. Nova e outras editoriais. Así, foise achegando a Rosalía de Castro, Francisco Sánchez, Pondal, Murguía, Curros, Manuel Antonio... A atracción foi tal que Xosé chegou a pensar que naquela feira de libros “estaba unha das razóns que me levaran a emigrar”.

Ao pouco de chegar a Bos Aires, Xosé contacta cos centros galegos de emigrantes e, a través destes, cos exiliados galeguistas republicanos da Guerra Civil española de 1936. Xunto con outros mozos funda as Mocedades Galeguistas, rama xuvenil de Irmandade Galega, entidade creada por Castelao seguindo os pasos do Partido Galeguista. O que lle permite coñecer a intelectualidade galega residente na capital bonaerense. Luis Seoane, Blanco Amor, Lorenzo Varela, Suárez Picallo, Rafael Dieste, Ramón de Valenzuela, Isaac Díaz Pardo e tantos outros conforman nel un novo universo de referencias vivas que lle axuda a construír unha nova idea e un novo ideario da Galicia que el viviu e da Galicia que el anhela.

En 1954, Xosé Neiras Vilas coñece no Centro Ourensán “a unha mociña cubana, filla de galegos, a quen lle gustaba escribir igual cá min”. Esa mociña, chamada Anisia Miranda, e mais el casarán tres anos despois. A parella, tras o triunfo da revolución castrista, decide trasladarse a vivir a Cuba en 1961 e participar activamente na creación dunha nova sociedade. Alí residirán ata o ano 1992 en que regresan ao Gres natal de Xosé. O 22 de outubro de 2009 falece Anisia: un durísimo golpe anímico que Neira Vilas sofre na soidade existencial.

Desde que Xosé Neira Vilas descobre a palabra, o esencial para el é poder escribir. Esa vocación supúxolle moitos sacrificios. Pero “neso ando. Mentres viva. Morrerei cos zocos postos”, afirma nesta entrevista ao pé do Ulla nun día luminoso.

Hoxe case non hai 'Balbinos'?

Non. Eso dixoo un tío dun concurso en Lalín da Universidade a Distancia [UNED]. E dío o gran antropólogo amigo meu Marcial Gondar: "Xa non haiBalbinos". E dío tamén Victoriano Pérez Prieto.

E que di o pai de 'Balbino'?

O pai deBalbinodi: menos mal que non os hai. Porque quero que o mundo vaia para adiante. OBalbinohoxe come mellor, ten mellor escola; é outra cousa. Incluso cousas que ao mellor non é oportuno que as teña, tenas: teléfono móbil e todas esas cousas. En fin, é máis instruído e estas cousas, aínda que haxa zonas sociais que non comen tanto, nin visten tan ben, nin todo eso. E hai algunhas zonas das montañas de Ourense e Lugo nas que aínda teño visto algúnBalbino, próximo aoBalbinoaquel de hai setenta anos. Pero, en fin, exclusións á parte, afortunadamente oBalbinocambiou.

No aspecto demográfico, tampouco hoxe hai nenos no rural.

Non, non, non. Non hai nenos. Non nacen nenos. Síntoo pola nosa biblioteca. Entre os nenos que non nacen e os vellos que van morrer, van quedando de catro a cinco aldeas baleiras todos os días. Todos os días. Sobre todo nas zonas montañesas de Lugo e Ourense. Todos os días. Ata algúns estranxeiros están comprando casas campesiñas abandonadas e estanas reconstruíndo.

Eso é bo?

Meno mal, menos mal. Si, etnicamente isto será máis heteroxéneo. Entre as adopcións de nenas chinas, de nenos etíopes e que os alemáns e así constrúen casas en Palas de Rei e por aí arriba, pois quizais isto sexa máis heteroxéneo. O das razas puras é unha tontería. Recordo cando Castelao ía con Luis Soto polas montañas de Oriente, en Cuba, e un campesiño díxolle: veñan ver o meubohio[casa rústica]. Alá van ver a casa do campesiño, e cando están na porta aparecen uns neniños mulatos saltarizando, e dille Castelao a Soto: "Mira ti onde quedou a raza celta".

Non nacen nenos e, por riba, a xente moza volve emigrar coa crise económica.

Nunca estiven oposto á emigración. En Galicia non se pide, emígrase, dicía Castelao. Pero o personaxe dunha obra de teatro de Vilar Ponte dicía, cando dependiamos máis da agricultura que hoxe: "Tres anos de cativa escolleita e sen chegar un peso de América convertiría a mansedumbre dos galegos nunha revolución fecunda". Non sei se habería unha revolución ou non, pero emígrase. A emigración é unha perda para calquera país. Para Galicia a emigración foi unha perda de máis de cen anos. Os nenos esperan a medrar para emigrar, e logo quedan os que non emigraron e os que volveron, máis ben vellos. E outra cousa que non se conta habitualmente: o vago non emigra; para non traballar, mellor folga aquí. O vago non emigraba, pero tampouco daba ganancia aquí; ao contrario, consumía e non traballaba.

Os galegos eran ben recibidos no país de acollida?

Un lexislador do Parlamento de Uruguai dixo unha vez, cando alguén se opoñía á inmigración: "Ah, se esto é ganancia pura. Canto lle custa a un Estado chegar a ter un home de 20 anos san, con vontade de traballar? Aquí chega o inmigrante e ao outro día está producindo. Perde o que o criou".

Os emigrantes galegos non se esquecían facilmente da terra nai?

Eu coñecín a moitos emigrantes de moitos sitios. Dicíase que o castelán non emigra por amor ao gato; e se emigra, rompe con todo. "No, no, aquello ya quedó atrás. A mí ya no me interesa". En cambio, o galego, reproducía alí as festas. Emigraban os músicos e reproducían as bandas alí, cos mesmos uniformes, cos mesmos instrumentos. Había oito ou nove bandas de música [de galegos] en Bos Aires: de Ribadavia, de Arca, de... E mil cousas. Os emigrantes fixeron aquí 317 escolas. Eran os terreos; era o financiamento dos edificios; era o pago dos salarios dos mestres; era o mobiliario escolar; era os textos. Todo, todo, todo

Na súa obra literaria e ensaísta sobrancean de xeito case constante á emigración e o mundo rural. Dúas forzas con enorme potencial narrativo.

Si. A emigración si. Vouche contar unha cousa da emigración. Cando eu chego á Habana, xa levaba escritas dúas novelas, tres libros de contos, un premio de poesía... Todo iso. Vexo alí tanta obra feita polos galegos, tanto feito e tanto feito de rebote na Galicia territorial, que eu me digo a min mesmo que teño un deber con Galicia. Teño un deber con Galicia, e saíron 16 ou 17 libros:Castelao en Cuba,Rosalía de Castro en Cuba,Manuel Murguía en La Habana,Galegos no Golfo de México(con pescadores)... Anisia, miña muller, estaba vencellada a un grupo de parapsicoloxía que tiña un ourensán moi velliño. Eu non cría moito, aínda que tiña os escritos del, mais tampouco o desdeñaba. E ela [Anisia], que o seguía bastante, contaba que osamigos espaciales-ese era a linguaxe que empregaba- decidiran que eu fose para Arxentina. Que ela sen ter por que, porque seus pais estaban na Habana, de pronto vir para Bos Aires. Que nos coñecemos alí. E que despois eu marchase para Cuba para investigar da presenza dos galegos en Cuba.

Ela cría nesas cousas?

Si. Ela cría nesas cousas. E dicía que non había casualidades. A casualidade non existe para os parapsicólogos. Vale, o caso é que eu me dedico durante quince anos a investigar sobre a presenza dos galegos en Cuba. Incluso estudei a presenza da lingua galega en Cuba. Atopei un montón de palabras, que se utilizan na lingua común, que son herdadas do galego: escarranchado, chanteiro, morriñoso... e botafumeiro. Botafumeiro chamábanlle na Guerra da Independencia de Cuba ao revólver en linguaxe clave. Na loita contra Gerardo Machado, ao que derrocaron en 1933, tamén dicían botafumeiro polo revólver. Botafumeiro é tamén o adulador,aquél es el botafumeiro del ministro. Un día unha veterana filóloga me contou que había unha acepción máis de botafumeiro que eu descoñecía.El trasero abultado de una muchacha: mira que botafumeiro tiene aquella.

O mundo rural tamén ten moita presenza na súa obra.

Porque eu quero deixar constancia do que xa non é. Publicamos agora, en editorial Galinova, un libro-disco con doce cancións para nenos, que cantan María do Ceo, Manoel de Felisa e outros. Despois dese encargáronme outro na mesma editorial do que o compositor é Lueiro (da Estrada), con dez ou doce cancións para que as canten os nenos, non para que as canten cantantes para nenos. Ese canto para nenos xa é máis de diversión e aí fago un derroche de léxico en canto a plantas, en canto a árbores dos montes, en canto a todo iso, para que quede, para que non se esqueza, para que non morra. Cando eu escriboCarta a Lelo, ten a intención de deixar constancia de cousas que cando eu o escribía xa non existían: xogos de rapaces, costumes dos rapaces do rural; os xoguetes que tiñan, como os fixeran. Todo eso foi deliberado.

Esa tamén é unha das funcións dos escritores?

Deixar constancia da palabra é esencial. Máis aínda, eu penso que o escritor galego non debe conformarse con contar unha historia. Iso é o de menos. A historia pódea contar en castelán tamén. O importante é facer idioma. Achegar algo no idioma e manter a sintaxe que os galegos e portugueses manteñen intacta, igualiña. Hai moito idioma de dicionario, como diría [Paco] Del Riego. Eu nunca miro o dicionario. Moitas das palabras que utilizo non están en ningún dicionario galego, pero a min non me importa. O galego da cidade non me importa. Esa palabra fálase aquí? Si. É suficiente, non quero máis nada.

Pois o idioma galego non está a pasar un bo momento.

É moi curioso, porque escribir escríbese mellor que nunca. Fixéronme unha homenaxe en Sanxenxo, no instituto, e había máis de setenta cartas dirixidas a min e aBalbino. Estaban perfectamente escritas. Agora, estes rapaces saen para fóra da aula e falan castelán entre eles. Son os problemas que hai que resolver. Sería bo que houbera un par de materias máis en galego: matemáticas, historia, xeografía, algo así. En canto ao prestixio do idioma, para que os pais lles falen aos nenos en galego, eso é outro cantar. É un problema social. Ata agora dicíase que o problema do galego era un problema de cultura, e é un problema social. Hai ignorancia, hai autodesprezo. Cando eu chego aquí, despois de tantos anos fóra, normalmente falo en galego cos veciños, e unha mestra que había aquí comenta: "Pobre Pepe. Tantos años fuera y no aprendió a hablar castellano". Outra anécdota, chegamos Anisia e máis eu e imos ver a un tío político alá na Verea, na montaña de Ourense. Falámoslle en galego, e nos di: "Nos tamén sabemos falar castellano".

Teme que o galego dasapareza?

Non. Preguntábame unha nena nun colexio, creo que foi en Pontedeume, se eu creo que o dioma galego ten futuro. Díxenlle: ten futuro na medida en que o faledes. Máis importante que todos os libros que publicamos os escritores é a fala. Podemos queimar os libros todos se seguides falando galego. Eso é o que me importa a min.

Hai que axudar aos nenos?

Hai que axudalos e hai que prestixiar o idioma. Teño unha neniña, filla dun sobriño, que igual fala en galego que en inglés ou castelán. Vai ao [colexio] Peleteiro [en Santiago]. Non ten ningún prexuízo. Os pais fálanlle en galego habitualmente e despois ela aprende os outros.

A literatura galega está a dar conta do que está a pasar no país galego?

Sería para analizar se é realmente testemuñal do que ocorre no país. É importante saber que este país de apenas 30.000 quilómetros cadrados e 2,7 millóns de habitantes ten un idioma de seu e unha literatura importante. Mellor ou peor, máis testemuñal ou menos testemuñal, a literatura galega está hoxe ao nivel de calquera literatura europea. Por exemplo, eu teño un libro traducido a dezasete idiomas,Memorias dun neno labrego. E eso xa non me interesa como autor do libro, interésame como galego. Interésame moito máis iso. Que importa quen o escribiu.

Que relato se está a construír hoxe da memoria de Galicia?

Sempre se está facendo memoria. A prensa fai memoria. Os libros fan memoria. Logo está a memoria oral colectiva. Aquí falta unha cousa que tería moito que ver coa autoestima da xente, sobre todo no rural, e que eu veño insistindo para que se faga (coñezo un só país donde se fai, Cuba): ter museos municipais. Non quero dicir que se creen grandes museos. Non, non é eso. Que se cree un cuartiño e que nese cuartiño estean aquelas figuras -un deportista, un músico, un escritor- que houbo nese concello. Cunha soa figura ou dúas que haxa, xa os veciños senten outra estima.

O que non está nos medios non existe?

En Boqueixón houbo un gran pintor, que incluso competiu con Goya, Gregorio Ferro, e os veciños non o saben. O primeiro automóbil que se fixo na Arxentina o fixo un de aquí, de [Vila de] Cruces, da parroquia de Carbia. Fíxoo en 1904 porque non tiña diñeiro para compralo. Está nun museo na Arxentina. E ninguén aquí sabe nada. Eu teño foto do coche e del. Coñezo xente de Gres que se enorgullece só con ver o nome de Gres en letra de molde. Hai que vivir no rural, palpar desde abaixo; a cidade aturde un pouco. Parece máis estándar, pero para iso da autoestima sería bo ese memorial mínimo.

A autoestima hai que sementala e coidala?

Hai en Boqueixón, ao outro lado do río, un concurso de relatos en galego que fixo o concello. Premiaron a once nenos e eu asistín á entrega dos premios. E díxenlle ao alcalde: oe, vai alí a unha imprenta en Silleda, vaiche cobrar moi pouco, e fai uns folletíns con eles e dallos aos rapaces para que os pais e os avós se sintan orgullosos disto. E fíxoo.E á volta díxome, estas cousas custan moi pouco, pero hai que ter a sensibilidade de que é necesario, de que é importante. Que apareza no periódico, noCorreo Galego, que en Ponte Ledesma unha sociedade veciñal está tratando de que a xente coñeza a batalla que houbo contra os franceses de Napoléon, e que coñezan tamén a historia da ponte, son cousas importantes para eles.

"Eu renunCiei a tres altos cargos en cuba para poder seguir escribindo"

"ter unha vocación como esta supón UN ESFORZO DE moitAS HORAS"

Que lle deu a vostede a literatura?

Diñeiro, non, desde logo. Tampouco o buscaba. Conste que renuncie a moitas cousas por escribir. Nun libro meu que se chamaMemoria gráfica, publicado por editorial Bolanda, de Santiago, cóntoo. Eu perdín a ocasión, con dous amigos, de ser rico en Bos Aires nos anos das vacas gordas, nos 50. Un para poñer unha empresa de plásticos e outro para unha empresa de recubrimentos metálicos.

Non aspiraba a ter máis?

Non, non, non. Non teño fillos, e a miña muller e máis eu vivimos cun salario mínimo, de subsistencia, e non queríamos máis. Non, non, eu non quero máis. Chego a Cuba e ofrécenme tres emisoras, cinco periódicos, dúas revistas, unha editorial, todo para que escribise. Non, non, non quero nada diso. Tiña un consello que me dera Blanco Amor: "Nunca trates de profesionalizar a túa vocación. Garda a vocación para escribir en galego ou como sexa para ti. E vive doutra cousa".

E fixo seu o consello de Blanco Amor?

Funme para unha empresa automotriz e aprendín como se fabricaban as baterías e esas cousas... Soamente nos últimos anos da vida laboral miña fun dirixir a revistaZunzún. Era máis ben unha revista literaria para nenos. E non me arrepinto de ter estado niso. É distinto do que é o periódico ou a radio ou a televisión, que tragan moito. Cando chegas á casa, despois de estar oito ou nove horas na redacción dun periódico, xa non tes ganas de escribir o teu libro. Eu quería preservarme para min, e no término de ano e medo renuncio a tres importantes cargos.

En Cuba. Na Cuba de Fidel Castro?

Si. Renuncio a director da empresa nacional de construción naval; renuncio a director da empresa nacional de equipos agrícolas; e renuncio a director da empresa nacional de artes gráficas. Con secretarias, con coche, con todo iso.Non, non. Riera: dille da miña parte ao viceministro de Recursos Humanos que non me propoña para máis nada. Quedo neste cargo de oficina porque eu quero escribir.Ah, bueno, yo te comprendo y tal. Así que paralizan toda a miña promoción. Paralizan todo ascenso. Si, desde logo, eu renunciei a moitas cousas e o fixen todo para poder escribir.

A vocación de escribir vén de lonxe?

Desde que de neno descubro a palabra é esencial para min poder escribir. E neso ando, mentres viva. Morrerei cos zocos postos. Ter unha vocación como esa supón moito sacrificio. Supón, ao mellor, despois de durmir unha hora ou dúas, levar cinco ou seis horas de noite traballando

Agora tamén traballa de noite?

Non, non. Agora durmo miñas oito, nove horas todos os días, e traballo polo día. Teño todo o día para min. Pero cando tiña obrigas fóra, cando traballaba fóra, si escribía de noite. En Bos Aires, por exemplo, tiña que traballar para gañarme a vida. Tiña que traballar na parte galega, que era escribir na prensa. Era activismo cultural galego, facer carreira -estudei periodismo en Bos Aires-. E todo iso supoñía un esforzo grande. Moitas horas, moitas horas.

E como facía para levar tantas cousas ao mesmo tempo. O día só ten vinte e catro horas?

Puiden levar todo, pero cunha disciplina persoal moi ríxida de utilizar as horas rigorosamente. Eu aínda hoxe, cando me ergo pola mañá, teño o papeliño escrito do día anterior do que teño que facer hoxe. Aí, enriba da máquina de escribir, está o meu programa para hoxe. Entrevista con Luis.