"A lingua é corazón de herba inflamada"

Este é un ano fantástico, Lupe. Versións en castelán de Pornografía, de Camuflaxe, e a publicación de Fosforescencias. Que conxunción astral produciuse para que sucedera isto?

Creo que a boa sorte deste ano naceu de sentirse na intemperie, da febleza e da vulnerabilidade. Máis que sorte eu diría que son moitas horas e moitos anos de traballo calado e esforzado, sempre con dificultades para avanzar, con precariedade, desánimo, e non o digo só por min, senón polo mundo que me rodea, continuamente alimentado polo desencanto. Foi Antón Lopo, o editor de Chan da Pólvora, quen tirou de min para que eu volvese a publicar libros, pero eu por min retiraríame.

Antón e máis eu somos persoas creativas e continuamente botamos fume pola cabeza, como chemineas apaixonadas. Temos sempre moitos proxectos. Emprendemos sempre moitas viaxes. Non sabemos estar quietos. Ao mellor é porque levamos toda a vida traballando xuntos como periodistas e escritores, entendémonos moi ben e estamos enlazados como dous nenos. Férvenos sempre a testa. A súa editorial é como un motor que cataliza e desprende unha enerxía de beleza inconmesurable.

Na literatura galega temos poetas dun extraordinario atrevemento, mesmo poetas punk, como Lois Pereiro, ou poetas como Oroza, ou como Olga Novo... Penso en ti coma un potente estouro verbal na escena poética dos 90 con Pornografía. Un poemario radical que ti cualificas, sobre todo, como sincero, mesmo inocente. Convertícheste ese día nunha poeta punk?

Creo que algo punk si que fun, pois atrevinme a facer as cousas por min mesma, á miña maneira e sen deixarme domesticar por nada nin por ninguén.

Entrei na literatura galega sendo aínda case unha adolescente, e naquel momento non tiven case axudas nin apoios por parte do sistema literario galego. Era atrevida, inxenua, espontánea como un regato de palabras prohibidas. Era algo 'heavy' tamén, e escribía poemas duros como golpes de mar rompendo a calma. Para min foi unha experiencia da que saín moi reforzada, pois aquel estouro verbal nacía do entusiasmo por estar inaugurando a vida, a decepción, a xuventude, o amor. Pornografía é un libro que agora, case 25 anos despois, segue rexuvenecéndome e continúa vivo na memoria da xente.

As novas xeracións de poetas achéganse a esta obra buscando a explosión viva do seu riso, da súa dor e dos seus rituais iniciáticos. É como unha aurora cargada de lume. Xa foi reeditada dúas veces, e agora aparece en castelán e galego coa sensacional editorial La Uña Rota. Teño contenta a miña barriga de nai, pois coa editorial madrileña Papeles Mínimos tamén publico agora Camuflaje en castelán e galego, e así abro e pecho un círculo vital.

Fisteus era un mundo é un dos meus libros de cabeceira. Un libro que me emociona sempre, non importa cantas veces o lea. Parece unha purga do teu corazón. É unha obra mestra da literatura. É o libro que mellor explica Galicia, emocionalmente. Ese libro segue en ti, dentro de ti?

Si, Fisteus segue vivo dentro de min, como unha flor intacta que conserva aromas antigos e desprende unha beleza única. É o material literario co que máis me gusta xogar, interactuar, evocar, inventar. Coa axuda do editor Antón Lopo, estamos agora relendo e reescribindo Fisteus era un mundo, para facer unha reedición máis actualizada en Chan da Pólvora. Volver a este libro segue sendo un encontro físico coa terra e coa tenrura afectiva dese mundo.

Na nova reedición queremos incluir unha reportaxe fotográfica que eu fixen alí na miña aldea, cando tiña vinte anos e estudaba Xornalismo. Son retratos de caras de persoas vellas que agora xa están mortas, pero nas fotos as súas miradas desprenden unha emoción que permanece pousada nos ollos limpos das vacas. Aparecen os vellos muiñeiros no seu muíño da Pinguela, e mulleres velliñas con corpos cansos e ilusionados.

A curandeira María de Castrelo coa súa mirada boa, clarividente. A miña nai debullando maínzo nas escaleiras do noso vello hórreo. E o meu pai subido nunha árbore e fumando un cigarro, coa súa paciencia e a súa bonhomía de sempre.

Atópoche ás veces na rúa. Non te imaxino nas rúas dunha cidade, pero ti chegaches a Compostela a estudar xornalismo, es unha escritora asidua nos xornais, estás en permanente contacto cunha realidade tan turbulenta e vertixinosa como esta que vivimos. Pero segues volvendo á casa materna, aos lugares fundacionais, segues unida ao territorio da infancia. Es capaz de atopar na aldea de hoxe a nena que fuches alí?

Si, alí son sempre esa nena á que todos chaman Lupiña. Teño moi boa memoria para retrotraerme no tempo. Desprázome nas augas do pasado como se todas aquelas vivencias fosen vagalumes dun futuro misterioso, telúrico, innovador.

Con esas sensacións eléctricas e estéticas que eu experimentei xa no miolo da nenez, puiden e podo desenvolver toda a miña obra poética. Síntome en sintonía coa miña orixe labrega e tamén cos veciños e veciñas que me rodean e cos que podo expresarme tal como son, coa maior das naturalidades e cun galego que acaricia os sentimentos e brota na sombra animal dos prados.

Cando paso polo Monte do Canedo sempre me acordo de cando un verán da infancia, recolliamos herba seca no prado da Ponte Grande e eu subinme ao carro, mancando moito un xeonllo na roda. Era unha nena e para min foi algo terrible, porque sangraba moitísimo e pensei que xa ía morrer. Asusteime. Leváronme en brazos para a casa, por unha corredoira estreita. Eu choraba, choraba e choraba... Sentía que me desangraba. Gardo con orgullo na pel da miña perna a cicatriz daquela ferida, pois é como unha tatuaxe ancestral, unha marca do antigo carro galego no meu corpo. Para min é como un premio, unha distinción honorable. Subida no carro viaxaba moito pola aldea.

A linguaxe de Pornografía, tamén o de Camuflaxe, e o doutras obras túas, sempre foi considerada provocadora. É paradoxal que alguén coa dozura do teu trato, alguén con esas frases cargadas de paixón pola maxia dos días, sexa capaz de atopar a violencia propia da especie baixo a terra, baixo a auga, baixo as palabras. Es un poeta moi capaz de derrubar a berros as portas ben fundadas da civilización da orde e a pulcritude, non si?

Tiña en Pornografía un poema titulado Hixiene e que dicía así: "Quero aparecer limpa, bañada por miña nai, despois do bocadillo". A intención de facer cada vez unha literatura máis precisa, pulcra e ordenada estivo sempre dentro de min, aínda que nos meus inicios era bastante descoidada, porque me sentía nova e non pensaba tanto en ser coidadosa coa linguaxe.

Gústame medir moito o que digo, e sobre todo o que non digo, o que queda sen dicir. Noutros tempos escoitei moitas veces na cidade falar da xente da aldea como se fosen persoas sucias, incultas, bárbaras, ignorantes, pouco educadas e cultivadas. Sentinme ofendida. Creo que resulta inxusto pois aínda que alí fósemos pobres e con poucos recursos, tamén tiñamos sentido da honradez e da honestidade. O teu tratamento do corpo é extraordinariamente táctil, ten que ver con esa percepción do inmediato que temos nas aldeas, con esa claridade das cousas. A dor, a brutalidade da existencia. E lémbrasme tanto a Seamus Heaney, as ondas concéntricas da auga nos caldeiros de metal, a bomba de auga na anoitecida... o frescor da noite de verán.

Camiñar de noite pola aldea, cando todo canta en voz baixiña como un universo cheo de paz, é un dos praceres máis grandes da vida. Xantar sen falar. Nos xantares cústame participar nas conversas dos adultos, pois non entendo moi ben a súa linguaxe cando falan de política, economía, sociedade. Resúltame máis doado falar cun neno, cunha nena, poñerme á súa altura.

Na vida diaria exprésome moitas veces coa linguaxe da timidez, co riso surrealista e ás veces teño un comportamento infantil.

Así divírtome, namórome e atopo a subversión necesaria para sobrevivir nestes tempos tan prosaicos e ameazantes. Lembro aqueles caldeiros de metal que, na miña infancia, ían baixando polo pozo abaixo, mentres nós tirabamos pola corda da roldana. Sacabamos do pozo unha auga cristalina, fresca, purísima. Aínda agora sinto a concéntrica emoción daqueles caldeiros no verán. Calmar a sede. Chorar e cantar coa auga.

Agora din que nos teus versos do noventa, por exemplo, xa estaba a nova mirada das mulleres, a reinterpretación do seu corpo, da maternidade, as lecturas do feminismo. É así? A túa poesía aliméntase tamén das feblezas do día, do amor doente, do traballo corporal. Hai algo totémico na muller que debuxas, esa dignidade do traballo coas mans, as mans que sachan e que acariñan o pelo dos fillos.

Si, o feminismo xa estaba alí, cando nos anos 70 sementabamos patacas nas leiras de Fisteus e viñan as veciñas afoutas, fortes e revolucionarias a axudarnos. Eran mulleres subversivas e falaban de sexo e cuestións tabú cunha gran naturalidade, con frescura e picardía. Eu era unha nena, escoitaba, e ría dentro da miña boca. Conecto coa alegría vital que me transmitiron esas veciñas.

Elas nunca se considerarían a si mesmas feministas e non sabían nada de teorías filosóficas, nin ningunha falta que lles facía. Reivindico as mans creadoras das mulleres. Choro, cánsome e o meu corpo pide terra, coas mulleres que coidan vellos e enfermos no rural galego. Elas, que sofren e sosteñen cos seus corpos recios as vigas das casas.

Lembro as mans da miña nai cando me vestían pola mañá, e me amañaban para ir ao colexio. A miña nai, en silencio, peiteábame o pelo mentres eu me miraba no espello roto e verde da porta vella do celeiro. As súas mans facedoras de queixos eran como aloumiños de prosa poética. Ás veces facía unha coleta co meu pelo, ou trenzas, ou deixábame ir co pelo solto. Despois, ela desaparecía na corte para muxir os ubres das vacas.

Camiñas en silencio, buscas sinais do pasado. Escoitei que adoitas pasar, a posta, fronte ao portal do piso onde escribiches Pornografía. Cres na maxia dos lugares? Manuel Vilas díxome o outro día que se pon moi triste cando pecha un hotel, un restaurante, ou cando derruban unha casa. Porque pensa nas cousas marabillosas que puideron ocorrer alí. E que todo desaparece para sempre.

Creo moitísimo na maxia dos lugares. A pasada fin de semana, estiven na aldea alta de Alvite visitando unha casa vella dunha muller chamada Pilara de Marcos. Necesito entrar nesas casas, agora deshabitadas e que para min son como santuarios nos que podo tocar perfectamente as mans dos antepasados, e sentir a súa respiración, o latexar dos seus corazóns.

A calor humana das lareiras, as cociñas grandes como barcos, os cuartos cheos de arañas e armarios vellos, os cuartos de baño como grandísimas novidades naquel mundo escuro, os corredores nos que os nenos xogaban procurando o seu mundo propio e a súa imaxinación desbordante, as cortes onde aínda sinto o alento antropolóxico das vacas, as portas pintadas de azul como se fosen nubes de gaseosa, as ventás pequeniñas... Todo iso é máxico e emocióname moitísimo. Si, comparto a tristeza de Manuel Vilas polos lugares que desaparecen. As casas mortas. Cando paso pola rúa Gómez Ulla en Santiago, sinto moita nostalxia da Sala Galán de Teatro, hoxe desaparecida, e na que eu gocei moitísimo da arte dramática, do encontro coa xente amiga. As nosas presenzas seguen alí.

Camuflaxe ten que ver coas perdas, como diría Gamoneda. Unha perda persoal, a da túa nai en 2013, cuxa morte describes nun poema. Penso na poeta que recitaba a berros no Tarasca de Compostela e compároa coa muller que retorna á aldea e só desexa escoitar o silencio. Camuflaxe pode indicar supervivencia, pero creo que describe a perda de certa maxia do pasado, de certa tenrura.

Cústame falar de Camuflaxe. Non son capaz de abrir e reler ese libro, nin de sostelo nas mans, aínda que si que me comprace mirar a foto da miña bisavoa Pepa da Visa na preciosa portada de Chan da Pólvora. Esa muller cargada de terra e traballo síntoa como se fose eu mesma, a súa bisneta escritora. Cando morreu a miña nai, o gran poeta Antonio Gamoneda quixo consolarme e envioume nunha carta o seu libro Canción errónea cunha dedicatoria que dicía: "Para Lupe Gómez Arto, poeta con envidiables raíces campesinas".

Creo que o galego natural das aldeas é a lingua perfecta para a poesía e tamén para o amor, pois non se considera a si mesma importante nin valiosa, non presume de nada pero garda, acolle e preserva un inmenso caudal montañoso, oceánico. Se non falo e escoito falar en galego, sinto que morro por falta de osíxeno. A Lingua é o meu corazón de herba inflamada. O lume agónico en Camuflaxe. Xestos de resistencia política.

Volvendo a Heaney, creo que ti si estás salvada. Non morreu en ti un naturalista. El, en Mossbawn, Derry, ti en Fisteus. Pero escríbesme ás veces, falas do campo coma se tivese a luz daqueles días, coma se aínda houbese un relumbre do tempo pasado entre as árbores. Está todo perdido?

Andar préstame moito, aínda máis que escribir. Fago grandes camiñatas literarias. Descubro aldeas, montes, prados, igrexas, pazos, carballeiras, fontes, vilas, pontes, xentes, granxas, lavadoiros, casas... Son unha muller moi deportista e traballo moito a resistencia física do corpo. Necesito mesturarme coa paisaxe, pois a natureza é o gran estímulo que fai nacer a miña escrita. Éncheme de enerxía, plenitude. Recordo aqueles versos de Uxío Novoneyra: "Eiquí séntese ben o pouco que é un home".

A beleza telúrica, desasosegante, pero tamén balsámica das chousas e dos prados. Todo iso é un alimento moi nutritivo para a literatura. No verán pasado fun camiñando, como nos tempos de antes, á festa da Santa Juliana na Illana e tamén á Feira da Lembranza en Curtis. E o mellor de todo era ir e volver polos regatos e polas corredoiras, sentirme autónoma e independente. Case non me desprazo nunca en coche. Vou a todas partes andando, ou no autobús Arriva, falando e cantando co conductor. Vou sentada no asento de diante e observando as vistas panorámicas, coa emoción de ver por primeira vez o mundo, descubrindo a autenticidade de Galicia.

Cóntame. Como é iso da igrexa? Segues lendo na misa, recitando nas igrexas? É outro fío vermello que che anuda coa infancia?

Adoro o silencio e o recollemento das igrexas. Cando leo o sábado ou o domingo na misa, ilumínome moito e logo o meu corazón séntese ilusionado e aceso durante toda a semana. Fago esas lecturas con moito respecto, orgullo e con gran sentido de responsabilidade. Normalmente leo a lectura do Antigo Testamento e tamén os salmos, que brincan como cánticos de aire encantado. Dicía o director de cine Óliver Laxe nunha entrevista que "Hai que reencantar o mundo", e estou completamente de acordo.

O sentido da espiritualidade fainos ser persoas máis íntegras. Eu xa lía nas misas dos domingos en Fisteus cando era nena, e así naceu a miña vocación de recitadora. Creo que iso fainos ser trobadoras poderosas. Son lectora litúrxica da Catedral de Santiago desde hai bastantes anos. Agradezo moito esa posibilidade de declamar e proclamar nun espazo tan máxico.

Fosforescencias é un libro singular que nos devolve algo que se perderá para sempre: escribir cartas. Un poema teu di que prefires escribir cartas aos mortos. De onde vén esa paixón epistolar? As túas fermosas cartas cheas de luz! Como é este libro?

Nese libro falo fundamentalmente do gran aliciente e a gran sorte de ter unha casa para poder vivir, ler, durmir, comer, soñar e escribir. O meu cuarto propio, aínda que sexa unha vivenda de aluguer. Falo do barrio dos Basquiños, da xente, dos meus amigos. Despois de quedar sen o meu traballo no xornal Galicia Hoxe, no ano 2011, decido colorear a existencia con rotuladores fosforescentes como se a vida fose un conto. Busco luz na escuridade. Escribín, e recibín cartas durante toda a niña vida. É o meu xénero literario preferido, no que me sinto máis entrañable e máis auténtica.

Case todos os meus libros de poesía naceron en cartas das que eu extraía fragmentos, versos. Fosforescencias fala da importancia dos vínculos afectivos, dos elos que nos unen e nos manteñen cos pés na terra. É un libro aberto, con moitas voces, como un monte comunal. Son ondas que veñen e van. Camiños de ida e volta. A lingua como algo amoroso e táctil, moi necesitada de ser agarimada e querida. Nesta obra quixen mimar moitísimo as palabras. O editor Quique Alvarellos, o ilustrador Anxo Pastor e máis eu fixemos a edición deste libro con inmenso cariño e cunha paciencia moi minuciosa. Creo que é un libro con certo sabor oriental.

Nos últimos meses tamén viches traducida parte da túa obra ao inglés. Como foi a experiencia? Escoitábache tan entusiasmada! E, como é a túa relación coas traducións ao castelán, agora, de Pornografía e Camuflaxe? É moi difícil traducir poesía.

Unhas linguas axúdanse a outras. As traducións serven para expresar mellor, ou doutra maneira, o que case sempre resulta inexpresable. Conto coa sorte de ter tres traductores de auténtico luxo: Erín Moure, Luz Pichel e Antón Lopo. Con eles síntome en moi boas mans.

A tradución ao inglés na editorial estadounidense Circumference Books ilusionoume especialmente, como ser estranxeira de repente e vivir noutros planetas. O inglés é aquela lingua na que eu me comunicaba a través de cartas co meu queridísimo amigo John Berger, ourive profundo da literatura. Cando a miña nai morreu, el para consolarme envioume unha preciosa postal na que me dicía: "I can imagine your solitude and grief following the death of Celestina. You will refer to her in songs - of that I am certain".

Sigo lendo a John Berger e escribíndolle cartas misteriosas, aínda que el estea morto. Coas traducións feitas por Antón Lopo e Luz Pichel recupero aquela sensación quentiña de cando aprendín a ler e escribir en castelán coa miña tía Lucita, na nosa casa de Fisteus. Non fun a Preescolar.

A miña tía Lucita encargouse de ensinarme as primeiras letras c­unha grande sabedoría filolóxica, cun sagrado afecto polas palabras escritas. Ela é a irmá costureira da miña nai. A primeira mestra coa que descubrín a luz do sol, a paixón de ler, sentíndome fascinada. Todas as linguas son ventres de amor incandescente.

Escribir verdadeira poesía segue sendo construír a arma dos pobres?

Escribir é absolutamente necesario como comer o pan noso de cada día. Ter dereito ao pan, ao acubillo, á dignidade humana. Promover a empatía e observar a vida como un camiño de confianza. Quixera rematar esta conversa co primeiro poema que publiquei no primeiro libro da miña vida e que dicía asi: "No meu pobo só había un costume, camiñar co pelo solto e os peitos caídos." Creo que esas verbas breves están dalgún xeito relacionadas co peso do amor, e coas amarras da orfandade e da liberdade.