As nosas obsesións están feitas de pedra e memoria
O pasado outono tiven a sorte de asistir a unha serie de encontros debut organizados pola libraría Numax, nos que participaron autoras de cores e texturas como son Mónica Ojeda, Andrea Abreu e Elena Medel; en conversa con Lara Dopazo, María Valcárcel Tabernero e Ismael Serrano.
No primeiro deses achados, que foi o da autora ecuatoriana Mónica Ojeda, presentando o seu libro de relatos Las Voladoras (2020), unha frase saltou directamente da súa lingua ao meu encéfalo: “La escritura me ha revelado mis propias obsesiones antes de que yo fuera consciente de ellas”, dicía. Agora penso nisto mentres lavo os dentes, mentres camiño. Sei que podo chegar a ser obsesiva, pero non é un pensamento que me obceque. O que realmente me quita o sono é saber que facemos cos nosos temas recorrentes.
Ante a mesa dun bar, osos de aceitunas ou aceitunas sen oso, un dos asuntos máis comentados coa xente que me rodea é a herdanza do pasado. Na miña xeración, a mesma que comeza a incorporarse no mundo laboral e que cruza os dedos con frecuencia, o pretérito é un círculo carmesí nunha sabana que non entende de deterxentes. Canto do que somos hoxe vén de atrás? Podemos evitar un destino, curvar unha liña?
Se a arte pode articularse como busca da identidade e a identidade parte do que nos conforma (pasado e presente), non é sequera inaudito que unha desas obsesións sexan os nosos antepasados. Un proxecto recente, que aínda está fiándose, é o documental sobre Xela Arias, A unidade componse de desorde, dirixido polo seu sobriño, Bruno Arias. Unha peza coma esta ten que partir do persoal, non queda outra. É unha mirada curiosa, que escrutina, ispe, mete a cabeza nese caldeiro de auga fervendo que é a identidade.
Como unha sombra, a nosa identidade non se pode descoser. Ata cando a fantasía nos eleva seguen a rozala os dedos dos pés. Por iso Mónica Ojeda narra os altos paisaxes andinos, Andrea Abreu recrea un barrio alto debaixo dun volcán e Bruno Arias dirixe un documental sobre a súa tía poeta.
No seu ensaio La herencia del olvido (2008), Reyes Mate introduce na ecucación outro factor interesante: o marxe. O autor sinala que a memoria dos marxinados rexeita toda identificación entre realidade e facticidade, pois da primera tamén forma parte o que non chegou a ser, “lo que ha quedado en las cunetas de la historia”. Este é un tema especialmente complexo no noso país onde, a día de hoxe, temos feridas e tombas abertas.
Reflexionamos moito sobre o pasado e nunca chegamos a unha única conclusión. No seu artigo ¿Se hereda el miedo?, a viguesa Marta González emprega os nomes dos personaxes de Nada (1994), de Carmen Laforet, para facer unha radiografía non tan distante no tempo. “No cambian las personas que abarca cada generación (...): cambian las circunstancias que las rodean. Y cambian lo justo para que la historia pueda repetirse y, la precariedad, adaptada al nuevo escenario, pueda heredarse. Sólo podemos salvarnos las unas a las otras”. Está publicado, por certo, nunha revista que pon o punto de mira na xeración presente: Shitén, un proxecto de Uxía Miranda. E como somos obsesivos —non sabedes canto— o primeiro número deste oasis xornalístico vai dedicado á precariedade. Pero orbitando ao seu redor viven tamén outros temas, como a vivenda social, o tempo libre, a fenda dixital ou os traballos creativos.
Emprender proxectos artísticos, sexan en forma de escritura, pintura ou filme, ten moito que ver con esa idea de reconciliarnos coas pantasmas nas que pensamos ao lavar os dentes: son insistentes, mutables e, sobre todo, extremadamente persoais. Incluso para os tópicos é cada un de seu pai e súa nai. E como de seguro repetiría Francisco Umbral: nós viñemos aquí a falar do noso libro.