Santiago
+15° C
Actualizado
sábado, 10 febrero 2024
18:07
h

Outras pandemias na Galicia. O cólera

Se Galicia sufriu como outros territorios os embates das epidemias, e estas tardaron relativamente en chegarnos, hai unha en particularidade na que nós fomos a porta de entrada para o resto da península. Trátase do Cólera. En 1833 entraría polo porto de Vigo. Outros gromos da pandemia chegarían a finais de 1853, en 1865 e 1885. Dependendo do investigador consultado, as cifras de mortos varían considerablemente. Hai quen sitúa no segundo gromo de 1854 o maior número de mortos, preto dos 300.000, afectando a todas as provincias españolas, mentres que outros fanno para o primeiro. O terceiro foi o menos agresivo, entrando por Valencia e non afectou a Galicia; o cuarto e último, tamén tivo escasa incidencia na nosa comunidade, con ningún morto na provincia da Coruña, por exemplo. Esta enfermidade gastrointestinal, provocada por unha bacteria, o bacilo vibrio cholerae, producía unha deshidratacion galopante na que os sangrados e lavativas aceleraban a morte. Houbo seis gromos de cólera ao longo do s. XIX no mundo, e a Galicia chegaron catro deles. O segundo dos gromos internacionais, coincidindo co primeiro que chegou á península, fixo polo porto de Vigo, como xa dixemos, vía barcos de guerra portugueses, fondeados na entrada da ría. Extremadura polo seu contacto con Portugal tamén faría de ponte. Os lazaretos de San Simón, en Vigo, e o de Oza, máis tarde na Coruña, serviron para confinar aos enfermos que chegaban nos barcos, obrigados a gardar corentena. Unha vez gardada, poderían abastecerse de todo o que precisaran na cidade, produtos e posibles reparacións. Pero, estas medidas tomáronse logo do primeiro dos gromos. Que isto foi así, nolo conta o doutor, Nicolás Taboada, natural de Viveiro que, tras estudar en Santiago, exerceu como médico na cidade olívica, sendo un dos impulsores (1840) dese lazareto na Illa de San Simón. Precisamente, porque viviu de primeira man os acontecementos: “así me propongo demostrarlo con la narración de este suceso, del que he sido testigo ocular...” (Informe... p.17) e por atender ao primeiro doente galego e español, Francisco Conde, no gromo de 1833: “En 19 de enero se presentó en este Puerto el primer caso del cólera asiático en el calafete Francisco Conde, vecino del barrio del Arenal, a quien he asistido con buen éxito: a los tres días fue acometida su mujer...” (p. 20). Este médico galego tivo que enfrontarse aos anticontaxionistas, que non querían que o comercio se vise afectado e non aprobaban nin os lazaretos nin as corentenas, dubidando do contaxio entre persoas. En 1848 publicou un “Informe sobre cólera-morbo-asiático”, onde demostraba que era unha pandemia de contaxio e advertía que, “luego que se sepa con seguridad que el cólera ha invadido un territorio o población, los gobiernos y las respectivas autoridades deben apresurarse a manifestarlo al público con toda prontitud, lisura y claridad (...) Los excesos y desórdenes populares, las sangrientas escenas de que han sido teatro en la anterior epidemia (1833) San Petesburgo... Madrid y otras poblaciones, fueron debidas a la imprevisión y error de las autoridades que creyeron conveniente engañar o adular al pueblo (...) que se enfurece, se alarma, se amotina y concibe la diabólica idea de que se le envenenaba” (pp. 51-52) De feito, no Madrid de 1834, nos inicios da primeira guerra carlista e trala morte de Fernando VII (1833), estendéronse acusacións falsas contra os aguadores madrileños, dando lugar a coñecida “Matanza de frades” e asalto de conventos. Culpouse á Igrexa de envelenar as fontes e particularmente a mercedarios, dominicos, franciscanos e xesuítas da expansión do cólera por contaminar as augas. Remito a Antonio Moliner ou a Caro Baroja, que explican ben ese anticlericalismo español nas súas respectivas obras. Nada diso sucedeu en Galicia. O informe deste médico galego sería empregado dez anos máis tarde por outro doutor, González de Sámano, para elaborar a súa Memoria Histórica del Colera-Morbo-Asiático en España (1858). Memoria que ofrece datos por provincias, e as particularidades do gromo de 1854, como os infectados da fragata Abella, no porto da Coruña.

A guerra civil portuguesa, guerra dos dois Irmãos, ou guerras liberais entre miguelistas e pedristas provocou que fondeasen en Vigo embarcacións de ambos contendentes. As labores de reposición de víveres e arranxo dos navíos dunha España neutral, acelerou o contaxio coa mariñeiría e tripulación que viñan da contenda lusa con casos de cólera.

“En 1 de enero de 1833 (...) después que el London Marchant cumplió su cometido desembarcando la referida tropa, salió de la barra de Oporto y se dirigió a las islas Cíes... donde se hallaba surta la escuadra de Don Pedro, al mando del almirante Sartorio. Infestados de cólera, como dejo indicado, los marineros de aquel vapor no tardaron en transmitirlo a las tripulaciones de los demás buques (...) Este comportamiento, que, si considerado por la parte política y hospitalidad podía ser laudable o disculpable al menos, no lo era así respecto a la conservación de la salud pública, mediante a que no debía desconocerse el inminente riesgo a que se la exponía”. (pp. 17-20) Así as cousas, o contaxio e a súa propagación foron inevitables:

“Ninguna medida ni providencia se tomaba capaz de impedir la comunicación de los habitantes del país con las embarcaciones. Nadie ignoraba que, desde los puertos de Vigo, Teis y península del Morrazo, salía para aquellas toda clase de víveres, y (...) demás auxilios que reclamaban, debiendo advertir que entre ellos ha sido enviarles dos o tres calafates y carpinteros de ribera para la reparación de algunas averías (...), lo cierto es que este frecuente roce de unos y otros produjo muy pronto la triste consecuencia que era de esperar”.

Conta este médico galego que houbo unha deserción de tropas que contaminou as parroquias de Moaña, Meira, Cela, Piñeiro, Campo, Marín e Canto da area. Tamén informa doutro dato non menor, sobre o bergantín español, Argos, que exercía as labores de gardacostas: “por confesión de los tripulantes del mismo buque he sabido que estos, no sólo habían tenido comunicación con los marineros de Sartorio, sino que en las rondas de las noches había, entre unos y otros, algunos cambios y permutas de aguardiente por tabaco, y por consecuencia un contacto y roce inmediato... A los diez o doce días, el comandante del Argos dispuso salir de la inmediación de las Cíes, dirgiendo su rumbo al puerto de Muros (...) En la madrugada del 7 al 8 de aquel mes se notó el primer caso del cólera en la villa de Muros, siendo invadida una joven de familia indigente, cuyo ataque fue tan violento que la hizo sucumbir en el término de pocas horas. Al día siguiente fue acometido el padre de la misma y en seguida lo fueron igualmente una hermana y dos niños, todos los que fallecieron con más o menos rapidez. En breve esta fatal dolencia comenzó a cundir por aquella población. A los siete días se contaban 16 invadidos, y de ellos 13 muertos, dos todavía en peligro y uno curado (...) Hubo aproximadamente 100 acometidos de gravedad de todos sexos y edades, y 35 muertos...” (pp. 22-23)

O gromo de 1854 sería devastador na cidade da Coruña. Os investigadores, J. Carro Otero e Áurea Rey, ofrecen un abano entre 1200 e 6000 mortos sobre unha poboación de 20.000 habitantes. Na peor das estimacións estariamos a falar de case un terzo da cidade. Sospéitase de que o cemiterio de San Amaro serviu de fosa común, e os cadáveres eran soterrados verticalmente para gañar espazo. O pico agravouse en menos de dous meses, causando un éxodo de xente que fuxía para poñerse a salvo. Na revista oficial da Real Academia de Medicina de Madrid da época, recóllese: “La Coruña quedó reducida, cuando más, a 10.000 almas; sólo duró la fuerza de la epidemia 20 días, y en ellos murieron 2.026 personas. El máximum alcanzó 180. En esta ciudad hubo tres veces más defunciones que en ningún otro punto de España, exceptuando a Badajoz. Faltaban facultativos, la miseria no se atendía, las tiendas cerradas, nadie trabajaba...”. (El Siglo médico, Boletín de medicina y gaceta médica, nº50, decembro, 1854). Outros datos sinalados polo Xeneral de Sanidade Militar, o Dr. Miguel Parrilla Hermida, tras revisar os libros parroquiais de defuntos das parroquias coruñesas, son igual de contundentes: “que la epidemia fue grave y extensa, nos lo demuestran la lectura detallada de los libros sacramentales de fallecimiento; se suprimen las honras fúnebres por falta de tiempo disponible, se comprueba que en algunas familias los casos fueron varios (nos referimos a los fallecimientos) y algunos con intervalo de días e incluso horas, que los diagnósticos con el indicativo de «cólera fulminante» son numerosos; que se prohiben los toques de agonía y de entierro, que los cadáveres se depositan en los portales en espera de una recogida en masa, que ésta se realiza de varios en un mismo vehículo y sin ataúdes por falta de medios y tiempo, y que se ordena que el transporte se efectúe por la noche...” (“Apuntes históricos sobre la Sanidad de La Coruña”, Galicia Clínica, nº 1, 1974, pp. 6-7). Segundo este médico militar, de setembro a novembro houbo 1.215 defuncións, e tiveron que tomarse medidas extraordinarias: “montaje de hospitalillos para el aislamiento de los posibles coléricos, se utiliza para ello desde el mes de mayo los locales utilizados para escuelas públicas, obligando a los maestros a suspender las clases e incluso a desalojar sus habitaciones privadas anexas”. (p. 4). A estas alturas, o lector ben pode sacar os paralelismos e concomitancias que queira, a 166 anos dos feitos.

Por outra banda, a nosa paisana, Concepción Arenal, escribía estas palabras sobre a Caridade, en outubro de 1870: “La caridad de un pueblo no sólo se ve en circunstancias normales: se mide también en los grandes conflictos; la Coruña ha tenido dos en poco tiempo: uno en el año 1854 con la invasión del cólera, que hizo allí horribles estragos. La epidemia se desarrolló con tal rapidez, que puede decirse que estalló como una tempestad. ¿De que servía un hospital con 80 camas? Hubo que improvisar hospitales en la ciudad y en las afueras, y la caridad los surtió abundante e instantáneamente de todo lo necesario. Desde el médico que se multiplicaba, al comerciante que mandaba la pieza de lienzo o las docenas de mantas; desde el sacerdote que noche y día sin descanso auxiliaba a los enfermos, hasta la joven acogida en el hospicio que voluntariamente se ofrecía a cuidarlos, todos cumplieron a la altura de su infortunio”. (Artículos sobre beneficiencia y prisiones, p. 265).

Falando de caridade e compromiso profesional, a Universidade de Santiago envía ao foco coruñés cinco médicos: “de modo que a no haber sido por la oportunísima llegada de los facultativos de Santiago, la mortandad hubiera sido más espantosa aún. Todo el elogio que se haga de ellos será bien merecido; entre estos dignos profesores no hubo uno que indicara la idea de honorarios, al ser designados por la suerte entre los demás de su clase; acudieron instantáneamente al foco del mal” (El Siglo médico, nº50, decembro, 1854 p. 404)

Tamén desde Santiago coordináronse as redes sociais da época. O catedrático e médico compostelán, José Varela Montes, dirixe desde maio de 1854 e ata setembro dese mesmo ano, un xornal de circunstancias sobre a pandemia, El Boletín del Cólera. Con colaboradores e informantes da situación clínica por toda Galicia, (cun apéndice estatístico, informando do número de enfermos e mortos por localidade e comarca) este xornal, cunha cadencia de tres números por semana, publicou unhas 24 edicións en pouco máis de 4 meses. Velaquí, algunhas mostras das súas achegas:

Ex.1. Establecéronse confinamentos: “sabemos con evidencia que muchas personas de la provincia de Pontevedra, procedentes de las poblaciones más atacadas por la epidemia, han atravesado y atraviesan la línea de separación de las dos provincias limítrofes; unas por puntos que no están guardados y otras burlando o adormeciendo la vigilancia de los encargados de detener al viajero (...) en estas materias no hay lugar a contemplaciones; todos los que vengan de los puntos donde hay epidemia, sean pobres o ricos, sanos o enfermos deben detenerse. Una sóla excepción puede hacer ilusorias las medidas adoptadas e infructuosos los gastos que ocasionan. (Boletín del Cólera, nº12, 31/05/1854)

Ex.2. Responsabilidade política en saúde pública: “Si no hubieran faltado a la verdad y a la abnegación desde el principio, sino se hubiera desconocido o querido desconocer la naturaleza del mal ¿quien sabe se hubiera evitado lo que hoy pasa? ¿quien sabe si enterando a la autoridad de lo que entonces había, podría haberse cortado lo que hoy es tan difícil? Y aun en la hipótesis de que no se hubiera contenido la propagación del mal, diciendo al pueblo la verdad, avisándole con tiempo las precauciones que debía poner en planta ¿cuántas víctimas se hubieran ahorrado?¿ cuantas menos lágrimas habría que enjugar hoy? (Boletín, nº23, 11/08/1854)

Ex.3. Abnegación e sacrificio da clase médica: “concurrieron al llamamiento del Alcalde de Santa Eugenia (Ribeira), dejando sus casas de Noya para trasladarse al lugar del peligro. Allí han estado hasta que en descenso el mal, no eran ya tan necesarios habiendo asistido a 706 enfermos, de los cuales fallecieron 216. Al despedirse y después de haber ofrecido cuando se les llamó satisfacerles sus honorarios, a duras penas consiguieron se les pagase el gasto de la posada. ¿No es esto lamentable?¿Así se paga el sacrificio de sus vidas, que estos profesores expusieron por auxiliar a la humanidad? Si así como salvaron de sus ataques, pues ambos fueron acometidos (...) Pedimos al gobierno de S. M. premios para estos médicos”. (Boletín, nº24, 01/09/1854)

A miúdo, esquecemos o que os nosos antepasados viviron ou padeceron. Sentímonos con dereitos para xulgalos, e con escasa humildade para admiralos. Coa seguridade de que nós, tamén seremos observados desde o futuro, lembro aquí as palabras de Albert Einstein: “quen se erixe en xuíz da verdade e o coñecemento é desalentado polas gargalladas dos deuses”.

27 ene 2021 / 00:00
  • Ver comentarios
Noticia marcada para leer más tarde en Tu Correo Gallego
Tema marcado como favorito