“Os galegos foron os donos do neón en Río e moitos eran da área de Santiago”

De Val do Dubra a Copacabana, de Negreira a Ipanema, de Santa Comba ao Leblon. Na posguerra e ata os anos setenta, moitos habitantes da comarca de Santiago e das bisbarras veciñas embarcaron rumbo ao Brasil e fixeron da cidade de Río de Xaneiro unha extensión da súa terra. 

Algúns deles, como Don Julio, chegaron a ser auténticos “reis da noite carioca”. O seu restaurante Meia Pataca, primeiro en Copacabana e logo na rúa das Galeras, é parte da memoria compostelá. Outros, como Manuel de Buxán, de Santa Comba, chegaron a alternar con Chico Buarque e Vinícius de Moraes nos locais da famosa Avenida Atlântica. 

O xornalista Arturo Lezcano (Ferrol, 1976) recolle esas e outras historias en O país invisible. A epopea atlántica da diáspora galega (Libros del K.O., 2025) que vén de presentar na Librería Numax de Santiago. Unha viaxe por oito países, con entrevistas a máis de 150 persoas, compoñen este amplo e ameno retrato da emigración galega en América.

—Algúns dos protagonistas do libro saen da comarca de Santiago e acaban en Río de Xaneiro. Por que esa ruta?

—Non hai unha soa explicación, pero si un patrón. É o que se coñece como cadeas migratorias. Alguén marcha primeiro, vai tirando doutros, e pouco a pouco créase unha ponte no Atlántico. Pasou en moitas zonas: nas Mariñas coruñesas cara a Cuba e México, no sur cara a Arxentina e Uruguai, e na área de Santiago —Dubra, Negreira, Santa Comba, A Baña— cara a Río. Nos anos cincuenta e sesenta, a cidade estábase a configurar como mito moderno, coa súa noite lendaria, e os galegos atoparon aí un nicho perfecto: a hostalaría e o lecer.

—Aí aparece a figura de Don Julio, de Val do Dubra, un dos “donos” dese Río galego.

—Si, o seu caso é moi simbólico. Era de Val do Dubra e chegou a Copacabana, onde montou o Meia Pataca e se converteu nun personaxe moi coñecido. Cando regresou a Galicia abriu outro local co mesmo nome na rúa das Galeras. Facíame moita coña porque eu ía alí comer moito e quen non coñecía a aquel señor, non o cría. Dicíanme: “Pero como... ese señor foi o rei de Copacabana?”. Parecía algo de lenda. Pero era real. Representa moito o que era o emigrante galego.

Nos anos cincuenta e sesenta, Río estábase a configurar como mito moderno, coa súa noite lendaria, e os galegos atoparon aí un nicho perfecto: a hostalaría e o lecer

—A lista de nomes é longa: Manuel Fernández Grille, Cándido Carballo, José Oreiro…

—Exacto. En Río houbo moitísima xente de Negreira, Santa Comba, Vimianzo... Falabamos de Don Julio, pero claro, está tamén o señor Oreiro, iso xa son palabras maiores (José Oreiro Campos, de Negreira, foi o fundador do imperio Windsor, unha das principais cadeas hoteleiras de Brasil, un “Amancio Ortega á carioca”). A xente desta zona tivo moitos negocios importantes alí. E a forma de actuar deles é moi parecida: sociedades colectivas, de moitos socios, con riscos compartidos. Non se xogaba todo nun só local. Ían sumando: un restaurante, un bar, un motel... e así acabaron dominando o ocio carioca. 

—A súa foi unha historia de éxito ou tamén de resistencia?

—As dúas cousas. Había éxito, claro, pero tamén moita soidade e penuria. A maioría eran homes. As mulleres quedaban aquí ou chegaban despois e traballaban como costureiras ou empregadas domésticas. E moitas das historias que recollo son desas persoas, de mulleres, por exemplo, que vivían practicamente encerradas, sen ver a luz do sol en pleno trópico. Esa é a parte invisible, a que non sae nas fotos.

—Entre esas mulleres invisibles contas a historia da compostelá María Pía Beiro.

—Si, a dela é unha historia impresionante. Era de Santiago, traballou como empregada doméstica en Río e vivía no Edificio Master, o do famoso documental brasileiro, no que por certo aparece contando a súa vida. Dilles que é ‘doméstica’ (empregada do fogar) e que viaxa de cando en vez a Europa. Non entendían como podía permitirse viaxar co seu soldo. En realidade, Pía tiña unha dobre vida: era médium, curaba e axudaba a moita xente. Cando morreu foi noticia na radio nacional de Brasil. É un exemplo perfecto da emigración silenciosa: xente que pasou desapercibida, pero que deixou unha pegada fonda.

—Outro emigrante de Santiago acabou abrindo Losa Libros, en Montevideo.

—Si, Manuel Losa. Se cadra é o mellor exemplo de emigrante de cidade. Naceu na rúa Rosalía de Castro de Santiago e marchou a Montevideo en 1955. Alí montou Losa Libros, unha libraría preciosa no centro da capital uruguaia. É un personaxe fascinante, un contador de historias. Ten libros publicados sobre a súa infancia en Santiago e converteu o seu negocio nun pequeno santuario galego. Entrar alí é como estar en Galicia, pero no Río da Prata.

—De todos os países que percorriches en cal che sorprendeu máis a pegada galega?

—Panamá é o gran tapado. Case todos os galegos que chegaron, na segunda vaga, alí eran de Boborás, en Ourense, e mesmo houbo presidentes e ministros con raíces galegas. Moitos montaron negocios financeiros, esas famosas “moblerías” que en realidade eran sistemas de crédito popular. Foron quen de crear un pequeno lobby económico galego nun país alleo.

—No libro dis da emigración que “a nosa maior desgraza é o noso maior patrimonio”.

—Si, creo que a emigración foi unha desgraza colectiva, pero tamén é un patrimonio que nos define como pobo. Hai unha Galicia que non quere mirar as súas miserias, que prefire o relato folclórico: o galego que se foi con nada e volveu rico. Pero o 90% das historias non foron así. Foron vidas de traballo, de pobreza, de resistencia. E desas tamén hai que falar, porque son as que sosteñen o país.

—Agora son os descendentes deses galegos os que veñen a Galicia. 

—Lía hai pouco que un de cada dous estranxeiros que piden a nacionalidade en España ten orixe galega. Iso é brutal. Toda esa xente que chega agora axuda a manter o crecemento vexetativo de Galicia, e moitos son netos ou bisnetos daqueles que marcharon hai décadas. É dicir, están a equilibrar a balanza demográfica. Ao final, é unha volta simbólica: os descendentes da diáspora están axudando a que este país non se apague. E iso é fermosísimo, porque é a emigración en sentido inverso, unha forma de recuperar identidade.

O único museo galego da emigración que funciona realmente está en Chacabuco 955, Bos Aires, non aquí. Iso di moito

—O Consello da Cultura ten un extenso Arquivo da Emigración. Cres necesario reivindicala máis? 

—Galicia precisa un lugar físico para lembrar a emigración, pero algo vivo, non un museo morto. En Irlanda teñen o Epic Museum. Mira que nome. Imaxina chamarlle en Galicia ‘Épico’ a un lugar deste tipo. Aquí temos ese Arquivo da Emigración Galega, que é estupendo, que se constrúe de xeito colaborativo, pero non chega. O único museo galego da emigración que funciona realmente está en Chacabuco 955, Bos Aires, non aquí. Iso di moito.