Arias participou nos 80 do activismo das mulleres en Vigo. Foto: Xulio Gil
Ó noso ver a poesía de Xela Arias non está bastante estudada nin o estará. A crítica non se ten portado amodo con ela. Por iso á distancia necesaria onde hoxe nos movemos pode achegar eses criterios ponderados –sine ira et studio– para que o tempo, grande escolmista, poña as cousas no seu lugar, nese canon esvaradío e escorado tantas veces, acolla agora á poeta no sitio da chama –o talento é outra cousa– onde está, porque Xela trouxo consigo a súa luz para lonxe e a súa voz irrepetible, que non se quixo oír, ou malamente.
A verdade non ten contrario.
Non volvamos ó pleito das antoloxías, consultadas ou non: que santa Lucía avogosa lles conserve a vista ós antólogos que lle tocaron –ó chou- en sorte -ou á mantenta–. Que de todo hai.
Será posible mirar para outro lado ante esta voz de xabre que Xela empetoutou para nós?
Témoslle oído falar –ou lido máis dunha vez– a García-Sabell respecto da tradución de A esencia da verdade, traída por Fernández de la Vega e Ramón Piñeiro, da conferencia de Heidegger, publicada por Galaxia, 1956. Preguntoulle don Domingos a Xabier Zubiri que lle parecía a trasfega do texto, dende o alemán ó galego: “Mejor que al castellano”, acaso porque a lingua galega posúe maior sutileza para engarzar conxuntos de palabras nunha soa -característica do alemán- de modo que o galego é máis sinuoso que outras linguas á hora de tratar a flexión pronominal –e o seu réxime– mesmo cando concorren máis dun pronome, na amálgama ou fusión de palabras, en lingua gótica. Non podería García-Sabell, senón ponderar a cerebración de Zubiri: “aquela cabeza”.
Se traio a conto esta historia será porque, na lectura de Xela Arias moitos poemas trazan unha liña de conduta cando menos lingüística –cecais referida á cortidade do dicir– que nos levan a casos de aliaxe (que non fusión), ou construtos, que bordean a agramaticalidade ou a sobardan, deixándose a poeta ir denodada polos precipicios que a tentan a cada paso. Este xogar ó limite semella constante na escrita de Xela. Prevarica a gusto na “verba desolada”. À tout hasard.
Ese operar sobre a sintaxe, ese desanoar os verbos, ese converter a lingua en acción contra si mesma... Esa dislocación marca e consolida. En modo imperativo.
O que viña ser entre gregos a arte de dispoñer os soldados antes da batalla: esa orde, a de disposición, como na frase as palabras, parece que é a única que pode acadar a vitoria, a de conseguir significado. Mais esa orde, esa lei estraña, gaña sempre a batalla dos outros: nunca a nosa, a batalla máis propia. Nesa loita, nese lidar pola expresividade.
A articulación nós/nosoutros é difícil e pode resultar enganosa: ou problema de límites –valente e destemido– onde a poeta viguesa se quixo poñer para, de aí, cicelar os seus poemas, feitos a escoupro.
Non hai outro deslinde que a loita a morte –a ultranza– contra o equilibrio, contra esa seguridade que a linguaxe parece acometer, cando fala e nos fala. Atacar a orde –a sintaxe– porque esa disposición bélica é a que garante a significación, tal que determina a orde e a lei. E así desde o principio, desde o primeiro poemario, Denuncia do equilibrio, que máis que primeiro, podería ser último.
Que se podería escribir –◘aínda que a denuncia persista– despois de retorcerlle o pescozo ó cisne da lingua? Que habería por fóra da lingua, de chegar alí? Unha lingua outra detrás?
Acaso estes versos –todos eles– de Xela Arias, máis que para ler, esixen ser declamados, como ela facía, porque só así ◘–defendidos– alcanzan un fraseo distinto e un sentido único, dramático, diante do tabique do aire:
“a marxe
do escricto correcto previsible”
A disposición de X. A. cara á súa lingua e fala é mellorativa, sempre. Aínda que teña que ir contra a orde e a lei (tantas veces estrañas), establecida ou por establecer:
“así che estrago os pronomes”
Unha poeta, que o é, ten dereito ó alfabeto, que menos. Ten dereito a un estilo. Dereito de conquista, neste caso: o estilo é a muller.
As normas, as leis están para cumplilas, tamén para transgredilas. A creación poética é sempre transgresora, infractora, como a invención. Se non valen, inventemos outras, leis e normas e códigos. Contra eles viviriamos mellor.
Calquera linguaxe comporta para quen a usa, unha carencia, antes ou despois.
Non temos polo de hoxe ningunha monografía competente, demorada e precisa sobre a obra da nosa poeta, que ben a merece. Tampouco achegas sagaces, limpas, que se adentren no miolo esclarecedor, de veras, e non conformes con esas aproximacións sumarias ou adventicias, que se tentan a roupa, temerosas, por non ter cousa que dicir nin prometer. Ben se me alcanza o por que. Xela Arias non é fácil. Os seus actos de lingua, a súa escrita que permanece, non son sempre actos de fala, circunstantes.
O primeiro vieiro para seguir: discernir lingua e fala que non se aveñen decote de bo xorne. Habería que indagar se X. A. non se leva -nin lle portén- coa súa escrita porque -ó mellor- non quere ser escritora. É poeta, que si, tal a cobiza doutra forma de coñecemento –o poético– distinto do que se chama, ben e mal, literatura. O asunto vén de lonxe. E nese sentido o que Xela fai non é propiamente literatura ó uso. Tampouco versos, porque non quere ou non sabe versificar. Ou non lle interesa. Aínda que faga gala de coñecer a téchne rethoriqué das estruturas hiperbáticas, coas que actúa contra a literatura empoleirada e en favor, sempre, da poesía espida de escansión.
Ela non vai por aí: non é iso o que busca, inconforme e rebelde. Talvez –xa se dixo antes– as súas creacións precisan ser declamadas, con descaro, case que impostadas, actuadas, sobreactuadas, en voz e fala. Non hai máis que constatar as gravacións –oílas, claro– recitadas en vivo e en directo, na súa propia voz, cos poemas escritos desprovistos agora daquel fervor que tiña e que a autora proxectaba perante os auditorios.
Os poemas, no libro, perden o fulgor que tiveron in situ que nos hipnotizaba ◘–a maxia– do recitado que na escrita foxe ou esmorece. Moitos poetas –e dos mellores– adiaban adrede a publicación, entre eles algúns que Xela coñeceu e admirou, e que mesmo a influíron.
Que as achegas sagaces que hai un pouco eu botaba en falta, moitas delas –senón todas– viñéronse a pousar neste caderno, con apresto e galanura que o editor agradece e admira. Perspicaces autoras e autores que, como na cartela xa esvaecida do Pórtico da Gloria, atoparon o entendemento que Deus lles deu, a modo de “incrementum in hac regione”.
Nos anos oitenta, a cultura democrática fixo emerxer o activismo das mulleres cunha forza renovada pola liberdade. Vigo foi o maior expositor en Galicia desa emerxencia: unha auténtica enxurrada de artistas que desexaban gañar novos espazos de expresión e loitaron con todo o seu corpo e cobiza para conseguilo.
Alí estaba Xela Arias e tamén Berta [Álvarez] Cáccamo, que partillou con ela o ronsel das experiencias rebeldes. Eran da mesma quenda ou xeración, observaban o mundo con ollos de asombro e ambas viviron intensamente o seu tempo. Agora as dúas conflúen nun libro que é homenaxe a Xela e lembranza emocionada a Berta ó se facer tres anos da súa morte.
Poeta e pintora, refráctanse no espello que as ilumina: