“Noutros países estas liñas déixanse para traxectos de proximidade e turísticos”

Obradoiro da Historia volve a fecelo: o seu presidente, Manuel Pazos, vén de publicar un novo libro no que fai un repaso polas 12 estacións e dous apeadoiros, máis un gran viaduto, do vello itinerario ferroviario que unía á capital de Galicia coa herculina, e que vai pasar a conformar a primeira Vía Verde da provincia. Con Chegadas, saídas. O antigo camiño de ferro Santiago de Compostela-A Coruña propón un achegamento iniciático á temática, pero tamén unha análise sociocultural da impronta destas infraestruturas profusamente ilustrada.

Porque, precisamente, no limiar comeza o autor destacando o seu interese persoal por este itinerario ferroviario, polo que seu pai marchaba á diáspora, pero ao mesmo tempo recoñece que “decateime do pouco que sabía e do moito que habería que investigar para tentar recuperar e conservar minimamente a memoria dio antigo camiño de ferro”. E comeza poñéndoo en contexto coas comunicacións con Castela, realizando un repaso histórico polo seu desenvolvemento e dos fitos sobranceiros, sen esquencer ata a inclusión dun glosario dos elementos construtivos para facilitar a lectura.

Pazos comeza a súa andaina na estación de Santiago (que empezou a funcionar en 1943) para rematar na herculina de San Cristovo, de 1943. E polo medio, concellos de Área como o de Oroso, Ordes ou Tordoia, vencellados en maior ou menor medida a este medio de transporte que antes tiña tanta demanda.

Así, e despois de pasar pola Sionlla e Verdía, o autor entra nos municipios da comarca ordense a través da ponte sobre o Tambre, ata chegar á estación de Oroso-Vilacide (antiga Berreo-Vilacid), con tres vías, unha morta de mercancías e un peirao de carga, “único elemento que se conserva debido a que, incompresiblemente, o edificio da estación foi derrubado” alá polos anos 80, lamenta. Lembra que de aí ía “moito leite” con destino á cidade de Breogán, coa que “tiña máis relación que coa de Santiago”, e constituía un pequeno mundo con taberna-tenda, ferrador e aserradoiro. Ademais, alí podíase tomar “café do mellor pois viña de Portugal”.

Paga a pena destacar neste punto o testemuño dunha veciña, Encarnación Pena, que foi leiteira de rapaza e que andaba pola vía aos 15 anos cun carretiño: pois ben, cada día ía ata Fosado a buscar trinta litros de leite, “e dábanme un peso”, lembra

A seguinte parada, sempre seguindo o curso do Lengüelle, é na estación de Garga Trasmonte (orixinalmente Castelo), outra sorte de vila na que se facían transaccións comerciais entre os veciños e viaxeiros, e que chegou a ofrecer servizo de taberna, ultramarinos e salón de peiteados.

Dende aí entra nos dominios da Pontraga, en Ordes, “a estación máis importante e de maior tamaño entre Santiago e A Coruña, a menos de cinco quilómetros das vila, e que ten unha xemelga en Euskadi. Alí vivían varias familias do persoal, e “fóra do recinto da estación, pouco máis que en cada casa había un negocio,”, apunta Pazos. Está moi preto de onde naceu a primeira enfermeira en misión internacional, Isabel Zendal, do mundo, e que segundo os veciños, ben podería acoller “un museo vivo”.

A última parada dentro dos lindes de Área de Compostela é Tordoia, que contaba cun apeadoiro en Gorgullos, “moi sinxelo, de planta rectangular” e un bar, o Rosende, moi preto (o seu dono e o cura impulsaron esta parada). É a única estación, xunto coa da Vila da Igrexa, en Cerceda, deste tipo en todo o traxecto.

Que motivo lle levou a investigar sobre o trazado desta liña de tren?

Houbo varios motivos, pero quizais o fundamental era que descoñecía a historia desta liña de ferrocarril e, sobre todo, a tristura que teñen os veciños e veciñas por quedar sen o tren, non tanto por ser un medio de transporte, senón por velo pasar, escoitalo, ver xente, notar que había vida nas estacións, nos apeadoiros... Todo iso desapareceu dun día para outro, mentres que o patrimonio ferroviario, como son os edificios das estacións, as pontes e os túneles, quedaron abandonados.

Pensa que podería ter seguido activo o vello itinerario?

Eu coido que si... Noutros países europeos este tipo de liñas non se desmontan e déixanse para realizar traxectos turísticos e de proximidade. En Escocia, por exemplo, seguen a funcionar as vellas locomotoras a vapor que tiran por coches de época. E os turistas, ademais de contemplar unha paisaxe marabillosa, desfrutan da viaxe nun tren histórico.

Que pode aportar agora a Vía Verde ás localidades que atravesaba?

Pode reactivar os núcleos de poboación, sobre todo os que están nas estacións. Estou seguro de que, se comeza a ser utilizada, montaranse negocios de restauración, de lecer ou os asociados á utilización do tempo libre como desfrute da natureza e do patrimonio que hai ao longo da vía; patrimonio de todo tipo que tamén tería que estar reflectido no catálogo de recursos da Vía Verde.

Ten algúns apeadeiros e estacións que son obras de arte, como a da Pontraga. Cal é o estado de conservación en xeral?

Hai un pouco de todo. Algunhas estacións están completamente abandonadas, como a da Sionlla, penosamente esquecida. A de Oroso-Vilacide derrubouse e, a medida que nos diriximos cara A Coruña, encontramos estacións en bo estado e reutilizadas. En Cerceda consérvanse optimamente as tres e a de Bregua e Uxes están dedicadas a negocios de restauración. A da Pontraga, preto de Ordes, está moi bonita por fóra, pero cáenlle os cristais rotos das xanelas. Foi unha pena que retirasen as vías na Pontraga, porque unha estación sen vías é coma un porto sen mar; non ten sentido.

Canto lle levou documentar e facer este traballo?

Realicei a investigación no meu tempo libre, documentando todo, fotografando, percorrendo os diversos túneles e as zonas da vía transitadas. Aproximadamente dediqueille a este traballo un ano e medio, porque parte dese tempo estivo condicionado pola pandemia do coronavirus. Por outro lado, houbo que buscar fotografías, falar con testemuñas, gravar as conversas, transcribilas, seleccionar... Despois da maquetación comezaron as correccións, que tamén levaron o seu tempo. Pero foi unha experiencia ben bonita descubrir o que non sabía e poder comunicarllo aos demais.

A xente bota en falta máis trípticos e estudos de Obradoiro da Historia. Algunha novidade á vista?

Si. Nós tamén botamos en falta dispor de tempo para investigar, publicar, divulgar... Alegrámonos moito cando nos paran pola rúa ou polas aldeas e preguntan en que andamos ou cal vai ser a próxima publicación. Temos un bo grupo de fans que nos seguen e apoian de forma incondicional. Neste ano inauguraremos o Museo Escolar, tentaremos publicar, en colaboración co Concello de Oroso, unha guía do Camiño Inglés desde Ferrol... e paralelamente sigo a investigar sobre os desterrados e desterradas da época da ditadura franquista, por exemplo.

Algunha anécdota reseñable nas súas entrevistas pola bisbarra para facer o seu libro?

Bueno, moita xente chamoume tolo por andar percorrendo os túneles abandonados só. Un deles mide 1.800 metros de lonxitude e outro 1.400 metros, e non sabías o que ías atopar. Un señor pediume “por Deus” que non cruzara un dos dezanove túneles que ten a vía desde Santiago de Compostela ata A Coruña. Cruceino e foi marabilloso sentir un pouco de medo, pero o interese por saber primou sobre o anterior.