Burgos 1970: aquel decembro foi moi frío

A primeira lembranza –plenamente consciente- que teño do que era ETA foi a noticia que daba a radio do autocar no que a clase de quinto de bacharelato de internos (grupo no que nos integrabamos os mediopensionistas de letras) regresabamos desde Banyoles duns días de exercicios espirituais: aquel 25 de xaneiro de 1969 o goberno de Franco decretara o estado de excepción en todo o territorio español. Lembro os apuros do padre Torrents –un escolapio crego novo e aberto-, posto de pé no medio do autocar, tentando explicar a aquel grupo de rapaces de quince anos en que consistía tal asunto.

Ano e medio despois, en outubro de 1970, eu xa levaba uns meses a traballar e comezara o “preu” (eramos a derradeira promoción) no instituto “Emperador Carlos” en horario nocturno. Daquela case todo era novo para min, afeito á comodidade que tivera durante dez anos na Escola Pia de Sarrià: novos compañeiros, necesidade buscarse a vida academicamente falando, ambiente máis aberto.

A piques de rematar o primeiro trimestre, na clase vivimos as primeiras asembleas. A razón non era outra que a celebración dun consello de guerra en Burgos contra diversos activistas de ETA no que se pedían penas de morte. A cousa parecía seria. Lembro o activismo dalgúns compañeiros, como Víctor Ríos, xa daquela coa barba valleinclenesca que sempre o caracterizou e que luciría anos despois, cando –aparte de articulista en prensa- era o “ministro de Exteriores” da Izquierda Unida de Julio Anguita e coincidín con el en tanto que membro da secretaría de relacións de Iniciativa per Catalunya.

Fronte ao activismo de Ríos e doutros compañeiros cuxos nomes non lembro (teño gravados na retina os seus rostros), contrastaba a calma dun compañeiro de máis idade ca nós (dez anos), Gonzalo Pontón (de ascendencia galega), correctamente vestido, barba arranxada, carteira de pel e que cos anos foi e é alguén importante no panorama editorial español.

Marchamos de vacacións de Nadal coas sentencias ditadas e dúbidas sobre o futuro daqueles mozos vascos cuxas vidas andaban en xogo. De regreso en xaneiro, as penas estaban conmutadas e non houbo execucións. Semellaba daquela que o réxime franquista conservaba forza dabondo como para impoñer a súa autoridade en grado máximo e, asemade, a forza da clemencia para non levala a cabo.

Pero a manifestación de autoridade xurídica militar que foron aqueles xuízos de Burgos naquel decembro de 1970 foron –contrariamente ao pretendido- a definitiva posta en escena dun activismo armado que moitos anos despois produciu morte, dor e perdas económicas. A partir do momento en que o franquismo combateu sen piedade o que era un grupo pequeno e marxinal –incluso dentro da oposición ao réxime-, outorgoulle unha carta de natureza que o converteu na punta de lanza –a máis visible- do antifranquismo. Querer evitar as execucións xa era darlles un certo apoio.

Aqueles xuízos de Burgos tiveron diversas consecuencias, máis alá desa lexitimación. No caso de Cataluña, a partir do encerro de moitos intelectuais no mosteiro de Montserrat acelerouse a formación en 1971 dun organismo unitario civil, a Assemblea de Catalunya, formada por activistas que representaban á case totalidade de partidos e sindicatos clandestinos e diversos organismos legais. Doutra banda, o que era simple loita antifranquista unitaria pasou a ter unha dimensión que deu forzas ás reivindicacións vascas, catalás e galegas, especialmente.

Outro paradoxo é que a ETA daqueles anos estaba nunha situación de discrepancias ideolóxicas internas (entre un sector máis nacionalista e outro máis político e marxista): os xuízos de Burgos provocaron que a organización se presentase como unha forza sólida e homoxénea, cuxos membros pasaron a ter unha áurea heroica. Ben ao contrario, a inmensa maioría dos que foron condenados ben axiña –xa na primeira democracia- optaron por deixar a vía armada a prol da acción política.

Unha cegueira, a do franquismo, que o levaba a confundir a súa particular ilusión coa auténtica realidade dun país que cambiaba e que quería establecer novas regras de xogo.

Joaquim Ventura