Narrativas enfraquecidas
HAI comezos de obras literarias que se pousan na memoria para converterse en lemas atemporais. Quizais porque o relato condensado nesas primeiras enunciacións atravesa o significado do que se ha contar e xa nos seduce e sobresalta. Nese cumio da literatura universal que é a Anna Karénina (1878) do ruso Lev Tolstói, o párrafo inicial, “Todas as familias felices parécense unhas ás outras; pero cada familia infeliz resulta desgrazada de seu”, tense tomado case que como letreiro vital.
Así e todo, fixar o interese unicamente nas malandanzas semella morboso, e se cadra tóxico, sen contraparte en positivo. Moi propio de posturas cheas dun moralismo escuro que seguido avalían en negativo á procura de culpables. Mais non só nos infortunios hai diversidade, tamén nas ledicias e venturas os fados teñen cantos. Coma naquela telenovela Os ricos tamén choran.
Certo que estamos arrodeados de síntese e pouco afeitos á análise de detalles. Medios de comunicación e canles electrónicas como Twitter favorecen o reducionismo: ante as restricións de caracteres, son as palabras-consigna impactantes o recurso efectivo para inocular crenzas e ideoloxía. As tácticas descritivas e argumentais non teñen sitio. O importante é chamar a atención, sobre todo con estratexias de polarización. E esa area é terra idónea para, como diría Umberto Eco, construír o enemigo, e confrontar en negativo.
Se se quixer mirar a gama de grises, habería que resolver a curiosidade malsá máis aló da exclusión binaria. Tamén nas familias felices hai xeitos de selo. Ou, ao mellor, a distinción na cita de Tolstói resulta simplista. Quizais o asunto de seren ou non felices non sexa cuestión mantida nas familias, senón un tema de grao en actitudes individuais. Pero para isto hai que ampliar a perspectiva e baixar aos detalles. Non quedarse nos resumos a base de sentencias.
Coma o colibrí, que aletea setenta veces nun segundo aguantando na mesma vertical e ata voa cara atrás, o escritor italiano Sandro Veronesi (1959) desenvolve nesa metáfora a disposición vital do protagonista da súa novela máis recente, El colibrí (2019, Anagrama). O oftalmólogo Marco Carrera mantense de pequenas faíscas de alegría en circunstancias certamente adversas.
Acendendo novas luces na crianza da súa neta Miraijin, e descubrindo matices antes non advertidos na calidade das miradas (“As miradas son corpo”), o doutor Carrera acha vetas de delicia por riba dos infortunios. Muxicas de felicidade que tamén alimentan os gostos dos anciáns do Fogar S. Francisco (Santiago de Chile) no filme documental de Maite Alberdi (1983), El agente topo (2020). E que sen dúbida esvaen esa visión empobrecida da vellez como etapa insustancial de unicamente tristura e perda de capacidades. O protagonista, Sergio Chamy, sabe como ter, e como dar boa vida (“yo rayo mi cancha”, “eu son autónomo”, “non molesto”) para de xeito natural fuxir do afondamento na soidade.
As frases curtas con contrarios a modo de lema son mecanismos idóneos para cativar de xeito rápido e inconsciente. Pero a comodidade das xeneralizacións e das sinopses non se compadece ben coa realidade contextualizada, na que os pormenores marcan sempre diferenzas importantes. De feito, a lectura paseniña (ou non) da novela de Tolstói ten levado a salientar uns ou outros aspectos nas vicisitudes da protagonista desde tildala de enferma (X. Guix, El síndrome de Anna Karénina, El País 8/12/2013), ata recoñecela como libre (P. Simonetti, Anna Karénina, una novela feminista, WMagazín 27/9/2018).