Cando a un anxo lle cortan as ás: “Mensajes de poesía” (1948-1952)

Cando a un anxo lle cortan as ás: “Mensajes de poesía” (1948-1952)

Unha semana antes do Nadal tivo lugar a presentación da edición facsimilar de “Mensajes de Poesía” no salón de actos do Pazo de San Roque, sede do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.

Permítanme adiantar como filólogo, que poucas veces un ten a sorte de estar ante un traballo tan ben editado, cuns ensaios introdutorios sobresaíntes e cun aparato crítico e documental tan coidado. Por riba, temos a enorme sorte de reunir nun volume un anaco da historia de Galicia, que estaba disperso, e polo tanto de imposible lectura, ao tempo de recoller a xenial idea dun galego para que as mellores voces poéticas, non só galegas senón hispanas e estranxeiras, figurasen nunha especie de revista. A idea era xogarlla á censura do Réxime. Agarden, mentres lles transcribo unha cita de D. Xesús Alonso Montero, e contareilles o imprescindible para abrir boca, pero é de obrigado cumprimento que consigan un exemplar nas librarías.

“En realidade, unha “mensaxe” non era unha revista: era unha carta (con poemas impresos) que Moreiras remesaba a 300 amigos cada mes ou cando cadraba. Mensajes de Poesía non estaba rexistrada en ningún organismo da Administración nin se vendía nas librerías (...)

Se hai un tópico máis que poético é o do amor máis alá da morte. Porén, cando un observa a pintura de Pierre Mignard (1612-1695) “Cronos cortándolle as ás a Cupido”, a lectura é ben distinta: o amor pode vencelo todo, pero o tempo vence ao amor. As frechas tiradas no chan, a carón dun reloxo de area, comparten escena coas plumas caídas do amor, poida que impotente, esquecido, trocado en odio ou sobrevivinte dunha paixón indiferente, alimentado de xeo. A pregunta que debe facerse vostede é se cre no tópico ou no contra-tópico.

Cando a censura franquista cortou as páxinas desta publicación de posguerra, Galicia, Eduardo Moreiras e a Poesía puideron perder as ás, pero se agardan a ler este breve artigo terán a fe de Cunqueiro, cando busca nos versos do romántico, Novalis, “os anxos nunca ceden as ás”, eses apéndices de amor nos cabalos da parroquia de Baltar: “Aloumiño nas túas crechas a liberdade do vento na pradeira (...) Desde entonces, cuando un potro en Baltar se me acerca, le acaricio la fina pelambre de la espalda en busca de las escondidas y milagrosas alas” (El ángel, 9 (V 1951) p. 14). Precisamente, o debuxo dun cabalo vermello, encarnado carmesí de Laxeiro será a icona destes Mensajes que, uns nove anos despois de rematada a guerra Civil, bota a andar nestes termos:

Debemos a Eduardo Moreiras o xermolo da idea. Debemos a Luz Pozo Garza ser a musa da mesma. Debemos a Vicente Aleixandre ser o intermediario das grandes voces poéticas e os seus enderezos. Debemos ao amor, o gran motor do mundo, que esta idea cobrase forma. Algúns destes amores foron tan reais, que traspasaron os versos e as cartas. O apartado correspondente ao “epistolario” desta publicación é como acceder aos whatsapps privados, coa diferencia que unha carta moi explícita, non necesariamente tiña que ser aberta polo seu destinatario ou destinataria, e, tendo en conta que algúns destes amores tiñan o selo de “prohibidos”, ben por estar casados ou ser de carácter homosexual, non é de estrañar que o encontro entre Luz Pozo Garza e Moreiras, en Baiona, rematase cun bico, tan fuxidío como escondido. Un bico que tivo que sortear a vixilancia do marido, nunha España onde divorciarse non só estaba mal visto, senón que non estaba nin permitido.

Sabemos da dificultade do amor entre Moreiras e Luz, polo que apuntabamos máis arriba, suposto, que o poeta de Velintonia nos confirma: “estoy seguro de que si ella no hubiera estado en las circunstancias que está te hubiera querido siempre. Pero al principio ella se ilusionó sobre su propia fortaleza, y luego se la ha visto insuficiente para hacer frente a la adversidad...” (Mensajes, p. 56)

Sabemos da amizade entre Carmen Conde e Pura Vázquez. Sabemos, tamén, que Carmen Conde tentou interceder ante o Ministerio para evitar o cese da publicación, pero como unha profecía anunciada: “todos estos ensayos han fracasado antes, y el mío también será justo que muera así. Pero quisiera llegar, por lo menos al nº 10 tan misterioso...” (Mensajes, p. 49) Sabemos que logo de 7 números ou edicións misceláneas con poemas de distintos autores, prodúcense catro entregas monográficas dedicadas a Rafael Morales, Álvaro Cunqueiro, Carmen Conde e Blas de Otero. A última, que recollía a voz poética de Pura Vázquez, xa no chegaría a ver a luz. Sabemos cal foi o motivo da censura e que versos recusaron de Blas de Otero, pero todo iso terá que buscalo vostede. A ese “estúpido burócrata”, a ese “tipo de Pontevedra” ao que o número de Otero lle pareceu “pornográfico e irreverente”.

Que intelixente! un sobre ordinario a modo de estoxo, onde os cadernos enviados directamente aos destinatarios incluían o seu prezo para sufragar os seguintes números. Esta edición facsimilar ben merece os maiores recoñecementos. Non faltan, nin un apartado de recepción sincrónica do eco que causaron os “Mensajes” nos xornais da época, nin outro diacrónico, sobre que se leva dito deles, ata nós. Teño que confesar, que prestei especial atención a unha das críticas negativas que se publicou no noticiario compostelán “La Noche”, baixo o título: “ni ángel ni bestia”. (Mensajes, pp. 101-102)

Outro apartado, sublime e impagable deste volume, é poder contar coa palabra directa dos poetas, respecto do que para eles é a poesía, a Poética. Cunqueiro dinos: “no concibo un poema que no dependa, en última instancia, de la boca humana que lo dice (...) Creo en el encantamiento por las palabras como la serpiente cre en la flauta, y este juego de aprendiz de brujo es, quizás, aparte una violenta nostalgia y una confortadora melancolía, la razón por la cual mis poemas fueron escritos y publicados”. (Mensajes, 9 (V, 1951), p. 2) Para Rafael Morales: “dice el gran Vicente Aleixandre que el poeta que escribe para sí mismo, lo que hace es suicidarse por falta de destino. ¡Qué verdad tan exacta! Siempre he pensado así y he escrito, no para la minoría, sino para la mayoría. Esto no quiere decir que rebaje mi poesía a lo facilón y manido, para que a todos llegue. Eso es lo que hacen los que no saben otra cosa. Sin embargo, siempre cuido de ser comprendido, a lo menos por una mayoría relativa, que es la única que debe contar para los artistas. Jamás se ha hecho arte para la gente de gustos no refinados”. (Mensajes, 8 (2, 1951) p. 3) Esta última reflexión sigue moi viva. A pregunta, aquí pertinente, para todos os poetas galegos é se a poesía galega actual precisa ou non un cambio de paradigma, porque para algúns, entre os que me atopo, non deixa de ser debedora ou epígono das Vangardas, e xa vai sendo horas, un século despois, de iniciar unha nova xeración.

Que mérito ten, que poetas galegos, que están dubidando aínda da súa lingua poética, usando o galego e o castelán, indistintamente, sexan os que arranquen desde “un mapa poético case ermo”, en palabras de Xesús Alonso Montero, esta iniciativa tan ambiciosa. Recollo aquí, a modo de despedida, a luva que lanzou o insigne mestre na súa intervención. Este libro debera presentarse en Madrid, na capital, para que fóra tamén se saiba da forza e da importancia da poesía galega e dos seus poetas, neses momentos tan especiais e duros que a todos lles tocaron vivir.

Remato, defendendo o tópico e non o contra-tópico. O amor sempre será máis forte que o tempo. Tal é así, que a pesar de cortar as ás físicas destes Mensajes, os anxos nunca perden as súas. Están fóra do tempo. E, como “o esencial é invisible aos ollos”, así como os cabalos de Cunqueiro teñen ás, aínda que moitos non sexan capaces de velas, a poesía e o amor van tan da man, que foron a xénese desta idea. Luz Pozo Garza e Eduardo Moreiras uniron Amor e Poesía. Sen esas dúas cousas, estes Mensajes non existirían. Non hai tesoiras, nin deuses nin ditadores, que poidan cortar as ás da Poesía. Cos versos do CEO e emprendedor destes Mensajes, Eduardo Moreiras, agardo a que se faga cun exemplar deste momento tan máxico e ceibe da poesía de posguerra española, onde están os nosos e nosas poetas; e para poder así, dicir con el: “hoy cantas libre, desplegadas las alas, donde el amor fue dulce espera”.