Patxi Pérez Ramallo: “Máis do 50 por cento dos primeiros habitantes de Compostela eran de fóra”

A Cátedra do Camiño de Santiago e das Peregrinacións da Universidade de Santiago (USC) celebra esta semana, desde o martes e ata o venres, as Leccións Xacobeas Internacionais. O Museo das Peregrinacións e de Santiago acolle a décimo cuarta edición deste curso de verán da USC, que centra a súa temática na figura de Georgiana Goddard King, pioneira no Camiño de Santiago que visibilizou internacionalmente as rutas xacobeas. Neste encontro tamén haberá espazo para analizar a rendibilidade económica do Camiño e a supervivencia das empresas turísticas, entre outros asuntos de carácter histórico e artístico como o Bestiario da Catedral, a Colexiata de Sar ou o santuario de San Xiao de Moraime. Cóntase coa participación de medio centenar de asistentes chegados de EE UU, Alemaña, Francia e de diferentes recunchos de Galicia e España, así como con quince expertos e investigadores internacionais e das Universidades de Vigo, León, Granada, Málaga e Santiago e do Xacobeo.

O curso foi inaugurado este martes polos codirectores das Leccións Xacobeas, Miguel Taín Guzmán e Domingo González Lopo; a directora do Museo das Peregrinacións e de Santiago, Esperanza Gigirey; o director da Fundación Catedral, Daniel Lorenzo; o director S.A. de Xestión do Plan Xacobeo da Xunta, Ildefonso de la Campa; e o vicerreitor de Transformación Dixital e Innovación da USC, Gumersindo Feijoo.

Miguel Taín destacou o éxito de matrícula deste curso destinado a estudar o Camiño de Santiago e a peregrinación. Indicou que neste foro multidisciplinar preséntanse os resultados dos tres proxectos de investigación financiados pola Cátedra do Camiño, así como outros tres proxectos de investigación premiados tamén pola Cátedra. “Aspiramos a que as Leccións Xacobeas constitúan unha referencia de convivencia intelectual onde relatores, presentadores e público intercambien opinións, propostas e novas ideas”, salientou Taín.

O tamén director da Cátedra e catedrático de Historia da Arte sinalou que o curso servirá para presentar as primeiras conclusións do proxecto de investigación Georgiana Goddard King: The Way of St James (1920). A primeira guía erudita do Camiño de Santiago escrito por unha pioneira norteamericana, concedido polo Ministerio de Ciencia e Innovación e apoiado pola Cátedra do Camiño (2021-2024). Explicou que esta guía sobre a ruta xacobea, The Way of St. James, publicada en Nova York en 1920 pola Hispanic Society, foi escrita entre tres volumes por esta relevante hispanista norteamericana, finada en 1939, que fixo tramos do Camiño acompañada por outra muller fotógrafa nos anos dez do século XX, ben a pé, en borrico, dilixencia, ómnibus e en tren. “Esta publicación considérase o primeiro traballo enciclopédico internacional sobre o Camiño”, asegurou.

Documental sobre o Camiño de Santiago, que data de 1951

Por outra parte, Taín apuntou que na tarde deste mércores proxectarase en primicia o primeiro documental realizado sobre o Camiño de Santiago, que data de 1951, dirixido polo abade Henry Branthomme, considerado o primeiro peregrino francés do s. XX. Exhibición que se fará no Paraninfo de Historia e á que seguirá un faladoiro con representantes da Asociación de Amigos del Camino de Santiago de Gradignan (Francia) e da Federación Española de Asociaciones de Amigos del Camino de Santiago. O filme foi recuperado e posto con subtítulos en castelán por Denise Pericard Mea (Institut de Recherche Jacquaire), Josef Torguet (Association del Amis de Saint-Jacques de Compostelle de Gradignan) e Jorge Martínez-Cava (Federación Española de Asociaciones de Amigos del Camino de Santiago).

Xa o xoves, o último relatorio estará a cargo de Irina Malyuchenko, unha moza investigadora do Kirguistán, premio Traballo Fin de Máster da Cátedra do Camiño 2022, que Taín describiu como unha análise das políticas sobre o patrimonio histórico dos concellos do norte de Portugal. Tamén na tarde do xoves, os participantes farán unha visita ao patrimonio escondido de Compostela, sobre todo aquel vinculado coa peregrinación, conducida por dous expertos, Javier Raposo e Javier Gómez Darriba. E a derradeira xornada dedicarase a facer unha andaina polo tramo xacobeo de Corcubión.

Peregrinación universal

Na xornada de apertura, Esperanza Gigirey apuntou que para o museo é un pracer acoller estas xornadas que encaixan á perfección cos eixos da institución, centrados na “peregrinación universal, o Camiño de Santiago e a propia cidade de Compostela”. Animou ademais os participantes a visitar o museo que actualmente ten exposto un achado realizado en Santiago durante a pandemia, unha virxe sedente do primeiro terzo do século XIV que apareceu no leito do río Sar. “O Camiño de Santiago serve de punto encontro para xente de toda España e do mundo, unha experiencia de convivencia nun camiño de ida e volta”, apuntou.

Pola súa banda, Daniel Lorenzo subliñou o nivel destas catorce edicións das Leccións Xacobeas e o esforzo de quen as organiza, por exemplo, para dar a coñecer os diferentes premiados e proxectos da Cátedra do Camiño. “As Leccións Xacobeas xa son unha tradición no mes de Santiago en Compostela, como os xigantes e cabezudos”, indicou. Lorenzo apuntou que as leccións fan un repaso amplo da temática xacobea, con análise arqueolóxica e artística, sobre todo da arte románica do Camiño Francés, o impacto económico e mesmo as motivacións dos peregrinos, así como reflexións antropolóxicas e a evolución das culturas fixándonos no Camiño de Santiago.

Cultura xacobea

Pola súa parte, Ildefonso de la Campa destacou que estas Leccións Xacobeas, co Camiño de Santiago e a cultura xacobea como protagonistas, teñen un compoñente histórico e cultural destacado, en correspondencia cos contidos e o espírito que este proxecto educativo e formativo desenvolve desde os seus inicios, pero tamén sinalou que mostra unha parte vinculada coa economía, a sustentabilidade e o turismo con relación á cuestión xacobea, tal como se reflicte no Plan Director da Comunidade Autónoma de Galicia para a xestión integral do Camiño de Santiago nos períodos interxubilares. Finalmente, Gumersindo Feijoo agradeceu a colaboración dos patrocinadores deste curso de verán, a Xunta de Galicia e a Fundación Catedral, así como o labor realizado polos seus coorganizadores, Taín Guzmán e González Lopo.

A conferencia inaugural foi impartida por Patxi Pérez Ramallo, investigador asociado no Max Planck de Xeoantropoloxía en Jena (Turingi, Alemaña), que falou sobre o seu proxecto Peregrinación a Santiago de Compostela. Análise osteolóxico e biomolecular de individuos medievais. Durante a súa tese de doutoramento, Pérez Ramallo (Santiago, 1988) centrou a súa investigación na orixe e evolución do Camiño na Idade Media, así como nas sociedades que emerxeron en torno a esta vía de peregrinación e, en xeral, o seu impacto nos reinos cristiáns da Península Ibérica.

Explicou que en total estudáronse, por medio da antropoloxía física e análises biomoleculares (isótopos estables para dieta, mobilidade xeográfica e o Carbono 14), a máis de 400 individuos (fauna e humanos) procedentes de 28 xacementos arqueolóxicos localizados no norte da Península, cunha cronoloxía que abarca desde os séculos IX ao XV. As investigacións de Pérez Ramallo van desde Santiago ata Roncesvalles, e mostraron que, por exemplo, máis da metade dos individuos analizados na necrópole medieval da Catedral de Santiago (séculos IX-XII), eran non locais ou foráneos. “Máis do 50% dos primeiros habitantes de Santiago era de fóra, de Andalucía, Estremadura e Francia, e tamén do resto de Galicia e Asturias. Santiago formouse de inmigrantes”, explicou.

A cuncha de vieira máis antiga

La vieira más grande de Compostela: escondida a simple vista en pleno centro de la ciudad

No que respecta aos peregrinos medievais, identificados por ter sido enterrados coa concha de vieira, o seu estudo representa o maior número de camiñantes medievais analizados ata a data, con resultados que suxiren que “a peregrinación era un fenómeno principalmente urbano e que había un número similar de homes e mulleres facendo o Camiño na Idade Media”, camiñando sempre en grupo, tanto homes como mulleres, aínda que no caso das peregrinas manifestou que sempre eran dun estatus social máis elevado. No que respecta á dieta dos peregrinos, Patxi Pérez sinalou que maioritariamente alimentábanse de proteína animal, un aspecto que puideron comprobar xa que “o que un come queda rexistrado nos ósos”.

No que respecta á concha de vieira, destacou que a máis antiga atopada é da primeira metade do século XI nun punto do Camiño entre Navarra e Aragón, aínda que explicou que pode haber outras máis antigas aínda sen descubrir en territorio galego.

Pérez Ramallo realizou tamén unha análise xeral da sociedade medieval dividindo a poboación pola súa clase social, descubrindo que existían diferenzas significativas entre as poboacións rurais, urbanas e as elites sociais do momento (bispos, reis ou nobres). Así, o investigador anunciou que este proxecto está aberto a investigar outras necrópoles no norte peninsular e noutros puntos de Europa.